به گزارش مشرق، گرد و غبار یا ریزگرد، توده‌ای از ذرات جامد غبار و گاه دود است که در جو پخش شده و دید افقی را از ۱ تا ۲ کیلومتر محدود می‌کند و برای بیماران تنفسی بسیار زیان‌آور است. دلیل بسیاری از انقراض‌های بزرگ تاریخ، از جمله انقراض دایناسورها، پدیده‌ی ریزگردهاست. دانشمندان بر این مسئله معتقداند که بسیاری از موجودا در پی طوفان‌های ریزگردها و ذرات معلق در هوا منقرض شده‌اند. زیرا این پدیده در مواردی بحرانی، با جلوگیری از تابش نور خورشید به زمین موجب زمستان جهانی می‌شود. نمونه‌ای از چنین رویدادی در تاریخ بشر در سال1816 میلادی و به دنبال فوران کوه تامبورا[1] در اندونزی روی داد که سال بی‌تابستان نام گرفت.[2]
   
تحقیقات دانشمندان بر روی رسوبات کف اقیانوس‌ها نشان می‌دهد که بروز طوفان گرد و غبار به 70 میلیون سال پیش (قبل از دوره‌ی کرتاسه) در کره‌ی زمین بر می‌گردد. از سال 1980 مطالعات زیادی در رابطه با این پدیده انجام شد که در بسیاری از آن‌ها، منبع اصلی گرد و غبار را مناطقی از جمله؛ بیابان گبی آسیا،[3] بیابان ساهارای آفریقا، بیابان تاکلاماکان در شمال غربی چین، آسیای جنوب غربی، استرالیای مرکزی، حوزه‌ی ماک گادیک گادی و آتوشا از افریقای جنوبی، بولیوی و حوزه‌ی بزرگی در آمریکای شمالی می‌دانند.[4] طوفان‌های گرد و غبار دارای عواقب متعدد زیست‌محیطی است. عواقبی که می‌تواند بر تغییرات آب و هوایی، تشکیل و تحول خاک اثر منفی بگذارد. از سوی دیگر کیفیت آب‌های زیرزمینی را ‌تحت‌الشعاع قرار داده و مراحل رشد گیاهان را مختل کند و در آخر نیز سلامت انسان‌ها و سایر موجودات زنده را به خطر اندازد.
به دنبال عواقب زیست‌محیطی، همان‌طور که در بالا ذکر شد ریزگردها در آخر، سلامت انسان را مورد هدف قرار می‌دهند. طبق گزارشات، در فصل گرما آلرژیِ افرادی که به گرده‌ِی گیاهان، علف‌های هرز و چمن‌ها حساسیت دارند تشدید می‌شود، حال اگر با وجود گرما، ریزگردها هم از راه برسند می‌تواند عامل خطرناکی برای بروز و تشدید بیماری‌های تنفسی و آلرژیک باشد.[5] از سوی دیگر ریزگردها به‌تدریج تغییراتی در کیسه‌های هوایی ایجاد می‌کنند که با تکرار این تغییرات توده‌ی بدخیم در ریه‌ها تشکیل شده و بیماری‌های خونی و سرطان به‌وجود می‌آید.[6]
 
 
این همه‌ی ماجرا نیست و خطرناک بودن ریزگرد تنها به اثرات انسانی و زیست‌محیطی خرد خلاصه نمی‌شود. آن‌گونه که شواهد نشان می‌دهد ریزگردها می‌توانند به‌عنوان یک سلاح سرد برای قتل و عام مردم جهان به شمار آیند. در این‌جا این سوال مطرح می‌شود که این خطرات چگونه است؟ با توجه به این‌که ریزگردها حجمی از توده‌ی خاک را دارند، معلق هستند، امکان جابه‌جایی داشته و قدرت جذب و چسبندگی نیز دارند، می‌توانند حاوی چه چیزهایی باشند یا چه موادی روی آن‌ها بارگذاری شود؟
 
شاید بر اساس گفته‌ی کاپیتان نیروی دریایی، مارک لای Mark Lyle از مرکز مطالعات جنگ نیروی دریایی در دانشکده جنگ دریایی نیوپورت[7]به هافینگتون پست[8] بتوان ریزگرد را به‌وضوح در قالب سلاح سرد دید.[9] او گفت در آگوست 2011 بعد از عملیات طوفان صحرا (حمله آمریکا به عراق در سال ۱۳۶۹ خورشیدی (1991) به‌عنوان طوفان صحرا یاد می‌شود) نمونه‌هایی از ریزگرد از کویت و عراق به دست آمد که حاوی آلومینیوم، فلزات سنگین و ویروس بود. او ادامه داد که این موضوع می‌تواند دلیلی باشد برای سندروم اسرارآمیز جنگ خلیج‌فارس که در سربازان بازگشته به خانه دیده شده است.[10] با این حساب ریزگردها به دلیل عبور از مناطقی که در آن جنگ رخ داده است می‌توانند مواد شیمیایی و هسته‌ای را که در ‌آن‌جا استفاده شده است، با خودشان جابه‌جا کنند. برای نمونه بر اثر آلودگی ریزگردها به اورانیوم ضعیف شده در عراق، کودکانی متولد شدند که فلج بودند، [11] زیرا وزارت دفاع انگلیس اعلام کرد نیروهای آمریکایی و انگلیسی در جریان حمله‌ی سال 2003 به عراق، از اورانیوم ضعیف شده استفاده کردند.[12]
از سوی دیگر شواهد نشان می‌دهد که ریزگردها می‌توانند با خود مخلوط مهلک قارچ، فلزات سنگین از آلاینده‌ها، مواد شیمیایی و باکتری‌هایی را حمل کنند که منجر به بیماری‌های قلبی، چشم و دیگر بیماری‌ها می‌شوند.[13] علاوه بر این در اکتبر 1935 ایالت کانزانس در مرکز آمریکا یک بیماری همه‌گیر سرخک را گزارش داد که به دنبال آن گلودرد استرپتوکوکی[14] و مرگ‌ومیر نوزادان اتفاق افتاد که محققان معتقد بودند این اتفاق به علت طوفان گرد و غبار بود.[15] ریزگردها همچنین می‌توانند مواد ایجادکننده‌ی بیماری‌های پوستی را نیز روی خود داشته باشند. مطالعات نشان داده که در فراوانی بیماری اگزمای پوستی در ساکنین شهر اهواز در دوره‌های گرد و غبار اختلاف معنی‌داری وجود دارد. لذا احتمال اثر ریزگردها در تشدید و یا ایجاد اگزماهای پوستی مطرح می‌باشد. همچنین بیماری پسوریازیس[16] [17] در دوره‌های گرد و غبار نسبت به شرایط عادی حدود دو برابر افزایش می‌یابد.[18]
 
در کنار این موارد، این ریزگردها زمینه‌ی بیماری‌های ناشناخته‌ی دیگر را نیز ایجاد می‌کنند. برای مثال دمای بالا و طوفان‌های بسیار شدید در خاک‌های دره‌ی مرکزی کالیفرنیا، موجب ایجاد "تب دره‌ای" یک بیماری ناشی از قارچ‌ها می‌شود که تقریبا 200،000 آمریکایی سالانه به آن دچار و 200 نفرشان می‌میرند.[19] یا در آفریقا طوفان‌های ساهارا مسئول گسترش اسپورهای مننژیت مهلک در سراسر آفریقای مرکزی کم آب است که 250،000 نفر خصوصا کودکان هرساله به این بیماری دچار و 25،000 نفر می‌میرند.[20] مننژیت در آفریقا به‌وسیله‌ی باکتری‌ها ایجاد می‌شود و واکسن این بیماری کمیاب است.[21]
یا در مثالی دیگر طوفان گرد و غبار در سیدنی ریزگردها را همراه با ویروس‌هایی که به بدن انسان حمله می‌کنند به تمام نقاط زمین می‌فرستد .[22] در کشور چین نیز گزارش شده است که بادهایی که از زمین‌های کشاورزی شمال شرق چین بلند می‌شوند یک قارچی به نام کاندیدا که نوعی مخمر است را حمل می‌کنند. در زمان تنفس، کاندیدا می‌تواند پاسخ‌های ایمنی شدیدی در کودکان ایجاد کند از جمله: التهاب رگ‌های خونی و آسیب قلبی دائمی. کاندیدا می‌تواند توکسین(سم باکتری) ایجاد کند که سبب بیماری کاوازاکی[23] می‌شوند. مشکل ایجاد شده از بیماری کاوازاکی مبهم است و به‌طور مشخصی مردم ژاپن، هاوایی و کالیفرنیای جنوبی را تحت تأثیر قرار می‌دهد این بیماری به‌طور فزاینده‌ای در استرالیا نیز گزارش شده است.[24]
  
همه‌ی مواردی که در بالا ذکر شد می‌تواند شاهدی باشد بر این موضوع که بارگذاری ریزگردها صورت گرفته و چند سالی است که از این ابزار برای کنترل جمعیت استفاده شده است. البته چند سالی نیز هست که از رسانه‌ها اخبار متفاوتی راجع به این پدیده در کشور شنیده می‌شود. از سال 1385 تا کنون منشأ فرامرزی جدیدی برای ریزگرد، نواحی غرب و جنوب غربی کشور را با شدت بیشتری تحت تاثیر قرار داده است. بادی که به‌عنوان عامل ایجادکننده‌ی این پدیده شناخته شده است در شمال منطقه‌ی غرب آسیا شکل می‌گیرد. این باد با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج‌فارس و رسیدن به سطح آب‌های آزاد، پیش رفته و عامل ایجاد ریزگرد در هوا می‌شود.[25]
 
در این راستا و در رابطه با خطرات ریزگردها آزمایش‌های متعددی با میکروسکوپ الکترونیکی صورت گرفت. این آزمایشات نشان داد داخل ریزگردها، دیاتوم[26]، "نوعی جلبک که در آب‌های شور و شیرین دیده می‌شود"، وجود دارد. علاوه بر این، ریزگردها حاوی نوعی زئوپلانکتون به نام استراکد[27] هستند، از این‌رو دانشمندان نتیجه گرفتند که ریزگردها منشأ تالابی دارند نه بیابانی.[28] با این حساب می‌توان نابودی تالاب‌ بین‌النهرین را یکی از عوامل اصلی ایجاد ریزگرد در ایران به‌حساب آورد. این تالاب که در ایران از آن به‌عنوان هورالعظیم یاد می‌شود بزرگ‌ترین تالاب منطقه غرب آسیا، حدفاصل مرز عراق و ایران است. اما در طول 4 دهه‌ی گذشته تا 90 درصد نابود شده و اکنون به کانونی از شن‌های روان تبدیل شده است.[29]
یکی دیگر از این عوامل که در ایجاد پدیده‌ی ریزگرد مهم است افزایش بیابان‌های عراق با ساخت سدهای زیاد روی دجله توسط ترکیه، سوریه و عراق می‌باشد.[30]
   
عامل دیگر ایجاد ریزگرد، تردد زیاد خودروهای جنگی و نازک شدن پوسته‌ی زمین در مناطق مرزی عراق، کویت و عربستان است که در طول دو دهه‌ی اخیر به همراه عملیات جنگی و انفجارهای پی‌در‌پی، منجر به فروپاشی کامل خاک‌دانه‌های منطقه شده است.[31] همچنین جنگ‌های عراق که در طی آن، 730،000 هکتار از زمین‌های کشاورزی عراق به علت فرسایش خاک نابود شده است، یک عامل دیگر است. علاوه بر این،‌ نظامیان مهاجم به عراق به این سطح از تخریب بسنده نکردند و نیروهای انگلیسی با از بین بردن نخلستان‌های جنوب کشور عراق موجب تخریب یک سد بیولوژیکی در مقابل ریزگردها شدند.[32] بیابان ساهارای آفریقا[33] ، بیابان‌های سوریه، کویت، امارات، یمن[34] و همچنین عربستان "به علت استخراج آب‌های فسیلی از عمق 1000 متری برای رسیدن به رویای ناتمام بزرگ‌ترین صادرکننده‌ی گندم جهان" نیز از دیگر عوامل هستند.[35]
  
البته در کنار کانون‌های خارجی ایجاد ریزگرد اقدامات داخلی نیز در ایجاد این پدیده سهیم بوده‌اند. نمونه‌ای از این کارها همان‌طور که در بالا ذکر شد نابودی تالاب بین‌النهرین است که به دنبال اقداماتی سوء، صورت گرفته است. یکی از این اقدامات برنامه‌ی دولتی برای انتقال آب کرخه به کویت بوده که در پی آن ساخت سد روی رود کرخه صورت گرفت که خود تشدیدکننده‌ی پدیده‌ی ریزگرد است.[36] واگذاری 7500 هکتار از تالاب هورالعظیم به وزارت نفت برای اکتشافات نفتی به مدت 30 سال[37] و سی سال فروش خاک به کشور کویت[38] از جمله کارهایی هستند که به‌صورت دورن‌زا این موضوع را تشدید می‌کنند. با همه‌ی این موارد، پدیده‌ی ریزگرد، پدیده‌ی قابل‌کنترلی است. برای مثال در برخی مناطق مانند خوزستان، چون منطقه‌ای مرطوب است می‌توان با کاشت بذر موجب تثبیت شن‌های روان شد.[39] یا می‌توان گونه‌های گیاهی خوزستان را که قدرت مقاومت آن‌ها نسبت به شوری و گرما بسیار بالا است را برای جلوگیری از فرسایش خاک احیا کرد. برای مثال با استفاده از خارشتر و ورمی کمپوست می‌توان اراضی شور را به اراضی حاصلخیز تبدیل کرد.[40]
بعلاوه استفاده از بادشکن‌های بیولوژیکی مثل درخت و یا مصنوعی مثل دیوارهای سنگی خود کاهش‌دهنده‌ی این پدیده است. به این صورت که سرعت باد قبل از برخورد به بادشکن و در فاصله‌ای از آن شروع به کم شدن می‌کند و پس از عبور از آن به‌تدریج افزایش می‌یابد و به تدریج به‌سرعت اولیه خود می‌رسد. ازاین‌رو شاید یکی از دلایل افزایش پدیده گرد و غبار در ایران از بین رفتن نخلستان‌های جنوب کشور عراق در جنگ عراق باشدکه قبلا به‌عنوان کمربند سبز و بادشکن در منطقه عمل می‌کردند. [41] در روش‌های دیگر از مالچ یا خاکپوش استفاده می‌کنند. به‌طورکلی دو نوع خاکپوش وجود دارد؛ طبیعی مثل لاش برگ و مصنوعی مثل خرده‌های پلاستیک یا فیبر.[42] البته لازم به ذکر است استفاده از مالچ‌های نفتی و معدنی خطرات زیست‌محیطی مربوط به خود را دارد بر این اساس می‌بایست به سمت تولید مالچ‌های بیولوژیک بر پایه گیاهی حرکت کرد تا آسیبی به گونه‌های گیاهی و جانوری در طبیعت وارد نشود.[43]
 
در کنار این موارد UNEP [44] "سازمان برنامه‌های محیط زیست ملل متحد" اعلام کرد فاجعه‌ای که در منطقه‌ی بین‌النهرین، یکی از مهم‌ترین کانون‌های تنوع زیستی در سطح جهان، اتفاق افتاده؛ در مقیاس فجایعی است که در دریاچه‌ی آرال و جنگل‌های آمازون رخ داده و یکی از بدترین فجایع زیست‌محیطی مهندسی‌شده توسط بشر است. این سازمان اعلام کرد تنها فرصت باقیمانده برای ایران، حفاظت از تالاب هورالعظیم در مرز بین ایران و عراق با رهاسازی آب کرخه است.[45] با وجود تبعات خطرناکی که ریزگردها دارند و راه‌کارهایی که می‌تواند درصدی از این تبعات را کم کند، این سوال به ذهن خطور می‌کند، چرا باید همچنان شاهد این پدیده نه‌تنها در جهان بلکه در کشور نیز بود؟
 
سالانه بیش از سه میلیون نفر در جهان به علت عوارض ناشی از آلودگی هوا، با مرگ زودرس، جان خود را از دست می‌دهند، این تعداد مرگ‌ومیر حتی از تلفات ناشی از بیماری‌های مالاریا و ایدز نیز بیشتر است. بر اساس گزارش مؤسسه‌ی زیست‌محیطی نِیچر، میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا، معادل شش مرگ در هر دقیقه است که در صورت تداوم روند فعلی، این میزان تا سال 2050 به دو برابر افزایش خواهد یافت. سهم قاره‌ی آسیا از این روند بالاست، طبق گزارشات بیش از 70 درصد از افرادی که سالانه بر اثر عوارض ناشی از آلودگی هوا در جهان، جان خود را از دست می‌دهند، ساکن قاره آسیا هستند. این درحالی است که سازمان محیط زیست ایران سال گذشته از مرگ 80  هزار ایرانی بر اثر آلودگی هوا و گرد و غبار خبر داد.[46]
ازاین‌رو تحلیل‌گران معتقدند که علاوه بر قحطی و خشکسالی که هر از گاهی جان میلیون‌ها انسان را می‌گیرد، روش‌های مختلف دیگری نظیر بحران اقتصادی، جنگ و شیوع بیماری‌های جدید نیز در این مهم دخالت دارند.[47]  امروزه آلودگی هوا نیز به این عوامل اضافه شده است. ازاین‌رو نباید از این موضوع غافل شد که مسیر مهندسی‌شده‌ای برای بسیاری از این طوفان‌ها توسط بشر طراحی شده است. بارگذاری میکروبی یا شیمیایی و معلق ماندن چند ماهه‌ی ریزگردها در اتمسفر، می‌تواند بخشی از سیاست‌های غرب برای کنترل جمعیت جهان خصوصاً در قاره‌ی آفریقا و آسیا به‌حساب آید.
 
 
 

 

منبع: سایت هادی