به گزارش مشرق به نقل از پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ خون‌های شهیدان قندچی، بزرگ‌نیا و رضوی در 16 آذر 1332 در دانشکده فنی دانشگاه تهران به نمادی از "استکبارستیزی" دانشجویان در طول تاریخ تبدیل شد ولی برای دریافت صحیح و درست آن واقعه بسیار مهم دانشگاه تهران باید شرایط ایران را در ماه‌های قبل از 16 آذر بررسی کرد تا بتوان به درستی بسترهای شکل‌گیری واقعه 16 آذر 32 را تعریف کرد٬ زیرا این واقعه در برخی از تاریخ‌نگاری‌ها گاهی یک سویه مطرح شده و بستر قیام دانشجویان فقط با استعمار انگلیس مطرح می‌شود٬ در صورتی که قیام دانشجویان در دانشگاه تهران از طرفی هم برای مبارزه با آمریکا به دلیل نقش فعال آن در کودتای 28 مرداد 1332 بود و هم از طرفی مبارزه با رژیم پهلوی و انگلیس در آستانه بازگشایی سفارت انگلیس در ایران به شمار می‌آمد؛ از این رو در این نوشتار به بررسی شرایط و بسترهای شکل‌گیری حرکت دانشجویان در 16 آذر 1332 می پردازیم.
1- کودتای 28 مرداد 1332
انگلیس که از یک سو قدرت محمدرضا پهلوی را در خطر می‌دید و از سوی دیگر سهم نفتی خود از ایران را از دست رفته می‌پنداشت سعی کرد تا دولت آمریکا را برای انجام کودتای 28 مرداد 1332 متقاعد کند و در نهایت نیز انگلیس توانست آمریکا را متقاعد کند که در صورت تدوام دولت مصدق در ایران و کاهش اختیارات محمدرضا پهلوی امکان روی کار آمدن کمونیست‌ها در ایران فراهم می‌شود.
ژنرال آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا، جان فاستر دالس، وزیر وقت امور خارجه آمریکا و آلن دالس رئیس وقت سازمان سیا به برنامه انگلستان برای اجرای کودتا پاسخ مساعد دادند و پس از سلسه توطئه‌چینی‌های اداره جاسوسی آمریکا، اشرف پهلوی، جنرال شوارتذکف و هندرسن سفیر وقت آمریکا در ایران کودتای 28 مرداد 1332 با صرف 21 میلیون دلار عملی شد.[1]
این اتفاق از دید دانشجویان در آن برهه تاریخی پنهان نماند و دانشجویان مترصد فرصتی بودند تا بتوانند اقدام آمریکا را برای کودتای 28 مرداد 32 پاسخ دهند و اعتراض خود را در تاریخ ثبت کنند تا اینکه در 24 آبان ماه همان سال اعلام شد که نیکسون معاون رئیس جمهور وقت آمریکا از طرف آیزونهار یه ایران می آید.
مهدی بازرگان یکی از دلایل دانشجویان برای رقم زدن واقعه 16 آذر سال 32 در دانشگاه تهران را ورود نیکسون به عنوان معاون رئیس جمهور آمریکا عنوان می‌کند و می‌گوید: "نهضت مقاومت ملی قصد داشت فریاد اعتراض مردم ایران را به گوش جهانیان برساند و کوشش‌های رژیم و حامیان انگلیسی-آمریکایی آن را که می‌خواستند با مشروع جلوه دادن دولت زاهدی (دولتی که پس از کودتای 28 مرداد سر کار آمد) امتیازات مورد نظر خود را در محیط آرام و بدون سر و صدا به دست آورند، خنثی کند. اجرای این برنامه به عهده کمیته هماهنگی دانشگاه تهران واگذار شده بود."[2]
علاوه بر این شهید مصطفی چمران که از دانشجویان دانشگاه تهران و از شاهدان عینی واقعه 16 آذر 32 است درمورد دلایل دانشجویان برای اعتراض به ورود معاون رئیس جمهور آمریکا به دانشگاه تهران می‌گوید: "دانشجویان مبارز دانشگاه تصمیم گرفتند که هنگام ورود نیکسون نفرت و انزجار خود را به دستگاه کودتا نشان دهند."[3]
2- بازگشایی سفارت انگلیس در ایران
یکی دیگر از دلایل دانشجویان که منجر به واقعه 16 آذر 1332 و شهادت شهیدان قندچی٬ بزرگ‌نیا و شریعت‌رضوی شد٬ اعتراض به بازگشایی سفارت انگلیس در ایران بود. این روز به عنوان روز "مقاومت تاریخی" در تاریخ دانشگاه تهران ثبت شد.
پیش از تعطیلی سفارت انگلیس و ملی شدن صنعت نفت٬ نفت ایران به نفع انگلستان جریان داشت و حتی حدود 16 درصد مبلغ نفت ایران که به موجب قرداد ظالمانه تحمیلی 1933 به دولت ایران می‌رسید به عناوین مختلف دوباره به کیسه انگلیسی‌ها برمی‌گشت؛ لذا با بازگشایی سفارت انگلیس در ایران بار دیگر شرایط غارت نفت ایران برای انگلیس فراهم می‌شد. کمااینکه پس از بازگشایی سفارت انگلیس٬ قرارداد کنسرسیوم توسط رژیم پهلوی با طرفیت آمریکا و انگلیس بسته شد و باز هم نفت ایران توسط استعمارگران به غارت رفت. از این رو دانشجویان که بازگشایی سفارت انگلیس در ایران را خطر جدی برای منافع ملی کشور می‌دیدند برای مبارزه با استعمار و استکبار قیام کردند.
دانشجویان دانشگاه تهران پس از واقعه 16 آذر اعلامیه‌ای را توزیع کردند که یکی از دلایل قیام دانشجویان را مبارزه با بازگشایی دوباره سفارت انگلیس در ایران عنوان می‌کند. در اعلامیه دانشجویان آمده است: "از همان فردای اعلام تجدید رابطه ننگین با استعمارگران انگلیسی فریاد اعتراض دانشجویان علیه این اقدام ضدملی بلند شد و همه دانشگاهیان شرافتمند دانشگاه یکصدا اعلام کردند که این اقدام خیانتکارانه را هرگز به رسمیت نخواهند شناخت... حکومت خائن شاه – زاهدی٬ می‌خواست فریادهای استقلال‌طلبانه را با گلوله خاموش سازد ولی حساب نوکران این بار غلط از آب درآمد. شلیک جانگداز مسلسل‌ها که بی‌دریغ دانشجویان دلیر را مشبک می‌ساخت صدای خشم و اعتراض جوانان بیدار را خاموش نساخت." [4]
شهید مصطفی چمران نیز در مورد دیگر دلایل قیام دانشجویان در 16 آذر می‌گوید: "سفارت انگلستان دوباره افتتاح می‌شد و دنیس رایت کاردار سفارت قرار بود که به ایران بیاید و کمپانی‌های نفتی برای تصرف مجدد نفت ایران نقشه می‌کشیدند. نارضایتی و ناراحتی مردم هر روز بیشتر اوج می‌گرفت و هر روز فریاد اعتراض از هر گوشه و کناری به گوش می‌رسید. دولت کودتا و استعمار خارجی نیز برای انتقام از مردم مبارز ایران بخصوص دانشجویان دانشگاه تهران دندان تیز کرده بودند که فاجعه 16 آذر بروز کرد."[5]
مهدی بازرگان نیز در خاطرات خود٬ اعتراض به تجدید روابط ایران با انگلیس را یکی دیگر از دلایل دانشجویان برای قیام 16 آذر 32 می‌داند و در این باره می‌گوید: "به جریان انداختن نفت ملی شده ایران به بازار غرب٬ یکی از هدف‌های اصلی استعماگران آمریکایی – انگلیسی و متحدین غربی بود. اجرای این منظور مستلزم برقراری روابط مجدد ایران با انگلستان که از پائیز سال 1331 به ابتکار دولت محمد مصدق قطع شده بود و بازگشت دوباره انگلیسی‌ها به ایران بود... نشریان نهضت مقاومت از چند روز قبل خبر ورود قریب‌الوقوع دنیس رایت٬ کاردار سفارت بریتانیا به تهران و نیز انزجار و اعتراض خود را از تجدید روابط با دولت انگلستان اعلام کرده بودند... تظاهرات دانشجویان نیز در اعتراض به تجدید روابط دولت با انگلیس و نیز اعتراض به ورود ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا به ایران بود٬ از روز شنبه 14 آذر با سخنرانی در کلاس‌ها شروع شد."[6]
علاوه بر این٬ کمیته مرکزی حزب توده به مناسبت حادثه دانشگاه تهران، اعلامیه‌ای را در این دانشگاه توزیع کرد. در این اعلامیه نیز تأکید شده است که قیام دانشجویان برای مبارزه با تجدید روابط ایران و انگلیس است. کمیته مرکزی حزب توده در این اعلامیه می‌نویسد: "دولت خائن در آستانه تجدید روابط با انگلستان و تسلیم دربست منابع زرخیز نفت جنوب به امپریالیست‌ها٬ برای ارعاب ملت سه تن از دانشجویان شرافتمند را قربانی کرد. این جنایت برای آن صورت گرفت که دانشگاه مختنق شود و دانشجویان و استادان ضداستعمار از ادامه مبارزه در صفوف ملت خودداری کنند ولی این خواب خوشی است که هرگز تعبیر نخواهد شد..."[7]
بر همین اساس با توجه به دلایل و اسنادی که وجود دارد واقعه 16 آذر 32 در بستری شکل می‌گیرد که نشان می‌دهد دانشجویان برای مبارزه با استکبار جهانی٬ آمریکا و انگلیس٬ به میدان می‌آیند و تا آخرین قطره خون خود برای مبارزه با استکبار در میدان می‌مانند و برای همیشه دانشگاه و دانشجویان را به عنوان نمادی از "استکبارستیزی" در تاریخ ثبت می‌کنند.
پی نوشت ها:
1- The C.I.A, The Nation, 1961
2- غلامرضا پورنجاتی٬ شصت سال خدمت و مقاومت، خاطرات مهدی بازرگان٬ موسسه خدمات فرهنگی رسا، ص 314
3- مصطفی چمران، شانزده آذر، انتشارات نهضت آزادی ایران، ص 5
4- اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران٬ مرکز اسناد ریاست جمهوری٬ جلد چهارم٬ صفحه 266
5- مصطفی چمران، شانزده آذر، انتشارات نهضت آزادی ایران، ص 4
6- غلامرضا نجاتی٬ شصت سال خدمت و مقاومت٬ خاطرات مهدی بارزگان٬ مؤسسه خدمات فرهنگی رسا٬ ص 314
7- اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران٬ مرکز اسناد ریاست جمهوری٬ جلد چهارم٬ ص269
1- کودتای 28 مرداد 1332
انگلیس که از یک سو قدرت محمدرضا پهلوی را در خطر می‌دید و از سوی دیگر سهم نفتی خود از ایران را از دست رفته می‌پنداشت سعی کرد تا دولت آمریکا را برای انجام کودتای 28 مرداد 1332 متقاعد کند و در نهایت نیز انگلیس توانست آمریکا را متقاعد کند که در صورت تدوام دولت مصدق در ایران و کاهش اختیارات محمدرضا پهلوی امکان روی کار آمدن کمونیست‌ها در ایران فراهم می‌شود.
ژنرال آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا، جان فاستر دالس، وزیر وقت امور خارجه آمریکا و آلن دالس رئیس وقت سازمان سیا به برنامه انگلستان برای اجرای کودتا پاسخ مساعد دادند و پس از سلسه توطئه‌چینی‌های اداره جاسوسی آمریکا، اشرف پهلوی، جنرال شوارتذکف و هندرسن سفیر وقت آمریکا در ایران کودتای 28 مرداد 1332 با صرف 21 میلیون دلار عملی شد.[1]
این اتفاق از دید دانشجویان در آن برهه تاریخی پنهان نماند و دانشجویان مترصد فرصتی بودند تا بتوانند اقدام آمریکا را برای کودتای 28 مرداد 32 پاسخ دهند و اعتراض خود را در تاریخ ثبت کنند تا اینکه در 24 آبان ماه همان سال اعلام شد که نیکسون معاون رئیس جمهور وقت آمریکا از طرف آیزونهار یه ایران می آید.
مهدی بازرگان یکی از دلایل دانشجویان برای رقم زدن واقعه 16 آذر سال 32 در دانشگاه تهران را ورود نیکسون به عنوان معاون رئیس جمهور آمریکا عنوان می‌کند و می‌گوید: "نهضت مقاومت ملی قصد داشت فریاد اعتراض مردم ایران را به گوش جهانیان برساند و کوشش‌های رژیم و حامیان انگلیسی-آمریکایی آن را که می‌خواستند با مشروع جلوه دادن دولت زاهدی (دولتی که پس از کودتای 28 مرداد سر کار آمد) امتیازات مورد نظر خود را در محیط آرام و بدون سر و صدا به دست آورند، خنثی کند. اجرای این برنامه به عهده کمیته هماهنگی دانشگاه تهران واگذار شده بود."[2]
علاوه بر این شهید مصطفی چمران که از دانشجویان دانشگاه تهران و از شاهدان عینی واقعه 16 آذر 32 است درمورد دلایل دانشجویان برای اعتراض به ورود معاون رئیس جمهور آمریکا به دانشگاه تهران می‌گوید: "دانشجویان مبارز دانشگاه تصمیم گرفتند که هنگام ورود نیکسون نفرت و انزجار خود را به دستگاه کودتا نشان دهند."[3]
2- بازگشایی سفارت انگلیس در ایران
یکی دیگر از دلایل دانشجویان که منجر به واقعه 16 آذر 1332 و شهادت شهیدان قندچی٬ بزرگ‌نیا و شریعت‌رضوی شد٬ اعتراض به بازگشایی سفارت انگلیس در ایران بود. این روز به عنوان روز "مقاومت تاریخی" در تاریخ دانشگاه تهران ثبت شد.
پیش از تعطیلی سفارت انگلیس و ملی شدن صنعت نفت٬ نفت ایران به نفع انگلستان جریان داشت و حتی حدود 16 درصد مبلغ نفت ایران که به موجب قرداد ظالمانه تحمیلی 1933 به دولت ایران می‌رسید به عناوین مختلف دوباره به کیسه انگلیسی‌ها برمی‌گشت؛ لذا با بازگشایی سفارت انگلیس در ایران بار دیگر شرایط غارت نفت ایران برای انگلیس فراهم می‌شد. کمااینکه پس از بازگشایی سفارت انگلیس٬ قرارداد کنسرسیوم توسط رژیم پهلوی با طرفیت آمریکا و انگلیس بسته شد و باز هم نفت ایران توسط استعمارگران به غارت رفت. از این رو دانشجویان که بازگشایی سفارت انگلیس در ایران را خطر جدی برای منافع ملی کشور می‌دیدند برای مبارزه با استعمار و استکبار قیام کردند.
دانشجویان دانشگاه تهران پس از واقعه 16 آذر اعلامیه‌ای را توزیع کردند که یکی از دلایل قیام دانشجویان را مبارزه با بازگشایی دوباره سفارت انگلیس در ایران عنوان می‌کند. در اعلامیه دانشجویان آمده است: "از همان فردای اعلام تجدید رابطه ننگین با استعمارگران انگلیسی فریاد اعتراض دانشجویان علیه این اقدام ضدملی بلند شد و همه دانشگاهیان شرافتمند دانشگاه یکصدا اعلام کردند که این اقدام خیانتکارانه را هرگز به رسمیت نخواهند شناخت... حکومت خائن شاه – زاهدی٬ می‌خواست فریادهای استقلال‌طلبانه را با گلوله خاموش سازد ولی حساب نوکران این بار غلط از آب درآمد. شلیک جانگداز مسلسل‌ها که بی‌دریغ دانشجویان دلیر را مشبک می‌ساخت صدای خشم و اعتراض جوانان بیدار را خاموش نساخت." [4]
شهید مصطفی چمران نیز در مورد دیگر دلایل قیام دانشجویان در 16 آذر می‌گوید: "سفارت انگلستان دوباره افتتاح می‌شد و دنیس رایت کاردار سفارت قرار بود که به ایران بیاید و کمپانی‌های نفتی برای تصرف مجدد نفت ایران نقشه می‌کشیدند. نارضایتی و ناراحتی مردم هر روز بیشتر اوج می‌گرفت و هر روز فریاد اعتراض از هر گوشه و کناری به گوش می‌رسید. دولت کودتا و استعمار خارجی نیز برای انتقام از مردم مبارز ایران بخصوص دانشجویان دانشگاه تهران دندان تیز کرده بودند که فاجعه 16 آذر بروز کرد."[5]
مهدی بازرگان نیز در خاطرات خود٬ اعتراض به تجدید روابط ایران با انگلیس را یکی دیگر از دلایل دانشجویان برای قیام 16 آذر 32 می‌داند و در این باره می‌گوید: "به جریان انداختن نفت ملی شده ایران به بازار غرب٬ یکی از هدف‌های اصلی استعماگران آمریکایی – انگلیسی و متحدین غربی بود. اجرای این منظور مستلزم برقراری روابط مجدد ایران با انگلستان که از پائیز سال 1331 به ابتکار دولت محمد مصدق قطع شده بود و بازگشت دوباره انگلیسی‌ها به ایران بود... نشریان نهضت مقاومت از چند روز قبل خبر ورود قریب‌الوقوع دنیس رایت٬ کاردار سفارت بریتانیا به تهران و نیز انزجار و اعتراض خود را از تجدید روابط با دولت انگلستان اعلام کرده بودند... تظاهرات دانشجویان نیز در اعتراض به تجدید روابط دولت با انگلیس و نیز اعتراض به ورود ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا به ایران بود٬ از روز شنبه 14 آذر با سخنرانی در کلاس‌ها شروع شد."[6]
علاوه بر این٬ کمیته مرکزی حزب توده به مناسبت حادثه دانشگاه تهران، اعلامیه‌ای را در این دانشگاه توزیع کرد. در این اعلامیه نیز تأکید شده است که قیام دانشجویان برای مبارزه با تجدید روابط ایران و انگلیس است. کمیته مرکزی حزب توده در این اعلامیه می‌نویسد: "دولت خائن در آستانه تجدید روابط با انگلستان و تسلیم دربست منابع زرخیز نفت جنوب به امپریالیست‌ها٬ برای ارعاب ملت سه تن از دانشجویان شرافتمند را قربانی کرد. این جنایت برای آن صورت گرفت که دانشگاه مختنق شود و دانشجویان و استادان ضداستعمار از ادامه مبارزه در صفوف ملت خودداری کنند ولی این خواب خوشی است که هرگز تعبیر نخواهد شد..."[7]
بر همین اساس با توجه به دلایل و اسنادی که وجود دارد واقعه 16 آذر 32 در بستری شکل می‌گیرد که نشان می‌دهد دانشجویان برای مبارزه با استکبار جهانی٬ آمریکا و انگلیس٬ به میدان می‌آیند و تا آخرین قطره خون خود برای مبارزه با استکبار در میدان می‌مانند و برای همیشه دانشگاه و دانشجویان را به عنوان نمادی از "استکبارستیزی" در تاریخ ثبت می‌کنند.
پی نوشت ها:
1- The C.I.A, The Nation, 1961
2- غلامرضا پورنجاتی٬ شصت سال خدمت و مقاومت، خاطرات مهدی بازرگان٬ موسسه خدمات فرهنگی رسا، ص 314
3- مصطفی چمران، شانزده آذر، انتشارات نهضت آزادی ایران، ص 5
4- اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران٬ مرکز اسناد ریاست جمهوری٬ جلد چهارم٬ صفحه 266
5- مصطفی چمران، شانزده آذر، انتشارات نهضت آزادی ایران، ص 4
6- غلامرضا نجاتی٬ شصت سال خدمت و مقاومت٬ خاطرات مهدی بارزگان٬ مؤسسه خدمات فرهنگی رسا٬ ص 314
7- اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران٬ مرکز اسناد ریاست جمهوری٬ جلد چهارم٬ ص269