حسینیه مشرق - از فراگیر شدن پیاده روی ابعین در بین پیر و جوان ایرانی بیشتر از 5-6 سال نمی گذرد اما در همین چند سال، اصحاب نشر و کتاب هم بی کار ننشسته اند و هر کسی تلاش کرده به فراخور امکاناتش در این زمینه کاری ماندگار به ثبت برساند.

کتاب «تاملات جامعه شناختی پیاده روی اربعین» هم از جمله تلاش های بروبچه های اصفهانیِ نشر آرما است که به تازگی و در آستانه اربعین حسینیِ امسال منتشر شده است.

اگر بخواهیم مشخصه های جامعه ی شیعه در زمانه ی حاضر را برشمریم، بی شک یکی از مشخصه ها «فربهی بعد مناسکی» آن است. در یکی دو دهه ی اخیر، آیین ها و مناسک جدیدی در جامعه ی شیعه ظهور کرده و با روندی شتابان رشد کرده اند که اغلب سابقه ای در ادوار پیشین نداشتند یا حداقل به صورت امروزی شان آیینی فراگیر محسوب نمی شدند.

یکی از این آیین ها، «پیاده روی اربعین» است؛ آیینی که قدمت آن حدودا به میانه ی قرن ۱۳ هجری می رسد و تا همین چند سال پیش آیینی نوعاً مخصوص شیعیان عراق و محدود به ایشان به شمار می رفت، اما امروزه به یکی از آیین های فراگیر شیعیان تبدیل شده است. این توسعه، خصوصا در بین شیعیان ایرانی بسیار سریع و گسترده بوده است.

تا همین ده سال پیش اگر فهرستی از آیین های شیعی ایرانیان تنظیم می شد، نامی از پیاده روی اربعین در آن نبود. گرامیداشت اربعین برای ایرانی ها به برگزاری مجالس عزاداری منحصر می شد؛ مشابه دیگر ایام سوگ مذهبی. امروزه اما این آیین در عرض تنها چند سال چنان رشد و توسعه ای داشته که به سختی می توان از آن صرف نظر کرد و ناگزیر باید در کنار عزاداری دهه ی محرم، مراسم شب های قدر، عزاداری فاطمیه و جشن نیمه ی شعبان، نام پیاده روی اربعین را به عنوان یکی از پنج آیین بزرگ و فراگیر مورد اهتمام شیعیان ایرانی ذکر کنیم.

به نظر می رسد رشد اربعین آن قدر به سرعت رخ داده که پژوهشگران اجتماعی را غافلگیر کرده است. به همین دلیل هنوز ادبیات نظری و پژوهشی قابل توجه ای پیرامون این آیین پدید نیامده است. ( البته به طور کلی مطالعات اجتماعی تشیع و دین داری در ایران حوزه ای بسیار نحیف و تهیدست است.)

آنچه تاکنون درباره ی پیاده روی اربعین در منابع مکتوب فارسی آمده، نوعا متونی با رویکرد تبلیغی - ترویجی است. اغلب این آثار، سفرنامه ها و آثار ادبی - هنری اند و در معدود آثاری هم که با رویکرد پژوهشی یا به نام پژوهش نگاشته شده اند، معمولا ادبیات مذهبی بر سویه ی علمی غلبه داشته و نویسندگان بیشتر زبان به توصیف و تعریف این آیین شگرف گشوده اند.

در مجموعه مقالات این کتاب، اما نویسندگان - که همه به نسل جامعه شناسان جوان ایرانی تعلق داشته و بر مطالعات دین و تشیع تمرکز دارند - کوشیده اند بر علایق شخصی و مذهبی خود حتی الامکان فایق آمده و از منظر جامعه شناختی و بعضا با سویه ی انتقادی به تحلیل این پدیده بپردازند.

طبعا از یک پژوهشگر و جامعه شناس دین انتظار می رود در مواجهه با یک پدیده ی دینی مانند آیین مذهبی، سطح مشاهده و تحلیلی جامع تر، همه جانبه تر و روشمندتر از یک آیین‌گزار معمولی داشته باشد. او باید هم متن دینداری را ببیند و هم حاشیه اش را. همان اندازه که بی اعتنایی گروهی از اهالی علوم اجتماعی به پدیده های بزرگ مذهبی نظیر اربعین مستوجب نقد است، مواجهه ی غیرعلمی نیز با این پدیده ها از جانب برخی دیگر از اهالی علوم اجتماعی به نام پژوهش اجتماعی پذیرفته نیست.

طبیعی است که جامعه شناسان نیز می توانند تعلقات مذهبی خود را داشته باشند و این تعلقات را بیان کنند. منتها بیان تعلقات مذهبی آن هم با ادبیات غیرعلمی را نباید به اسم تحلیل جامعه شناسانه به خورد مخاطبان داد.

دشواری موقعیت یک جامعه شناس باورمند دین، همین تعهد اخلاقی به حفظ حریم میان تعلقات مذهبی شخصی خود و تعهدات علمی و روشی است. تعلق هم زمان و متوازن به میدان و روش. دشوار است؛ خیلی. اما نشدنی نیست.

ذکر این نکته نیز لازم است که پرداختن به ساحت زمینی، مرئی، بشری و محسوس یک پدیده ی دینی (مانند اربعین از منظر دانشی بشری چون جامعه شناسی لزوما به معنای نفی دیگر ساحات محتمل آن در تعریف الاهیاتی و درون دینی نیست. علوم اجتماعی ابزاری برای شناخت آن ساحات محتمل دیگر ندارد و لذا در این باره می تواند سکوت کند.

کتاب «تاملات جامعه شناختی پیاده روی اربعین» مجموعه مقالاتی است که محسن حسام مظاهری آن ها را گرد هم آورده و انتشارات آرما آن را در 500 نسخه به قیمت 30000 تومان به ویترین کتاب های مذهبی و علمی سراسر کشور فرستاده است.

«تاملات جامعه شناختی پیاده روی اربعین» هشتمین کتاب از مجموعه کتاب های سرو است که در زمینه مطالعات فرهنگ شیعی منتشر شده.

گفتنی است «کتاب های سرو» مجموعه ای از پژوهش های فرهنگی - اجتماعی در موضوع تشیع و شیعیان است. در این مجموعه به تشیع به مثابه ی دینی زیسته پرداخته شده و مقولات و مسایل انضمامی مرتبط با این مذهب و وضعیت پیروانش در دنیای امروز مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد. به تبع تنوع این مقولات و مسایل، گستره ی موضوعی کتاب ها نیز وسیع است و از جمله مطالعاتی در موضوعات مناسک و آیین های شیعی (عزاداری، زیارت، نذر، اعتکاف و...)، سازمان رسمی شیعه (حوزه و روحانیت)، گفتمان های شیعی، زیست روزمره و فرهنگ مادی و معنوی شیعیان و موارد مشابه دیگر را شامل می شود. وجه اشتراک همه ی این کتاب ها، پرداختن به مسایل انضمامی تشیع و شیعیان در دنیای امروز از منظر مجموعه دانش های اجتماعی، جامعه شناسی، انسان شناسی، ارتباطات و رسانه و مطالعات فرهنگی است.