به گزارش مشرق، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها بخش مهمی از چرخه هیدرولوژیکی آب را تشکیل داده و یک منبع مهم برای زندگی محسوب می‌شوند؛ به نحوی که تولید محصولات کشاورزی و توسعه اقتصادی و صنعتی کشورها وابسته به منابع آبی هر کشور و مدیریت درست آن است.

از آنجایی که بیشتر شهرهای دنیا در اطراف منابع آب شیرین (دریاچه‌ها و رودها) ساخته شده‌اند، خشک شدن این منابع آب باعث بحرانی شدن مسائلی مانند مشکلات بهداشتی، روانی و مهاجرت در مناطق مختلف شده است.

حال با وجودی که استفاده از روش‌های سنتی و اطلاعات زمینی برای پایش و ارزیابی منابع آبی سطح زمین بسیار وقت گیر و هزینه‌بر بوده و در اغلب موارد برآورد ضعیفی از مقدار آب موجود در منطقه را به دست می‌دهد، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و فناوری سنجش از دور با توجه به کاهش وقت، هزینه، انجام محاسبات گوناگون و تکرارپذیری در فصول و زمان‌های مختلف، روشی بسیار به صرفه و معقول به حساب می‌آید.

از این رو نقشه برداری سطوح آبی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و فناوری سنجش از دور، می‌تواند نقش مهمی در نظارت بر تالاب‌ها، ارزیابی سیل، برآورد سطح آب منطقه و مدیریت منابع آب ایفا کند.

کاربرد سنجش از دور در زمینه منابع آبی

کشور ایران با وجود داشتن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و تالاب‌های زیاد و نیز بارش‌های متنوع در طول فصول مختلف سال، جز ۲۴ کشور دارای تنش و بحران آبی است و کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است.

با توجه به مسائل مطرح شده نیاز به پایش و مدیریت منابع آبی در طول فصول مختلف و بررسی روند کاهش منابع آبی در کشور بسیار مورد نیاز بوده و نیز با توجه به وسعت کشور ایران، علم سنجش از دور کمک بسیاری در بحث منابع آبی کشور خواهد داشت و می‌توان با استفاده از این فناوری، منابع آبی را از نظر کیفی و کمی مورد بررسی قرارداد.

در این راستا و به دنبال بارندگی‌های سنگین و افزایش نرخ بارش در کشور در فروردین ماه امسال، اداره سنجش از دور سازمان فضایی ایران اندازه گیری های منابع آبی و بررسی مساحت پهنه‌های آب را با استفاده از نقشه‌های ماهواره‌ای در دستور کار قرار داده است.

مصطفی منصورپور مدیرکل سنجش از دور سازمان فضایی ایران در خصوص نتایج این پایش ها می‌گوید: سازمان فضایی ایران مطابق با مسئولیتی که دارد بخشی از کارهای خود را در حوزه منابع آبی دنبال می‌کند. در سالهای اخیر این موضوع جدیت بیشتری نیز یافته است.

وی با بیان اینکه با توجه به بارش‌های چند سال اخیر و آبگیری دریاچه ها و تالاب‌های داخلی، ما توانستیم با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای اطلاعات خوبی دریافت کنیم، ادامه داد: در یک ماه اخیر رصد مستمر سنجش از دور ما از چند پهنه مهم آبی در کشور نشان می‌دهد که سطح آب این منابع تغییر قابل توجهی داشته است.

منصورپور خاطرنشان کرد: ما در مرکز فضایی ماهدشت، چندین ایستگاه اخذ داده‌های ماهواره‌ای داریم که بیشترین دیتایی که برای پایش منابع آبی و اندازه گیری مساحت پهنه‌های آبی کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد از داده‌های ماهواره «لندست» و سنجنده «مادیس» ماهواره‌های «ترا» و «اکوا» استخراج می‌شود. اخیراً نیز برای دقت بیشتر دریافت مساحت دریاچه‌ها از ماهواره اروپایی «سنتینل ۲» استفاده می‌کنیم.

وی تاکید کرد: پرتال سنجش از دور سازمان فضایی ایران در دسترس عموم کاربران قرار دارد و گزارشات منظم حاکمیتی مبنی بر پایش محیط زیست و منابع طبیعی به وزارت کشاورزی و سازمان محیط زیست و نیز پایش منابع آبی به وزارت نیرو و استانداری‌ها و حوزه‌های مرتبط ارسال می‌شود.

منصور پور ادامه داد: در صورتی که کاربران، سازمان‌های دولتی و بخش خصوصی تمایل به دریافت این اطلاعات داشته باشند تمامی نقشه‌ها و داده‌های ماهواره‌ای با کیفیت بالا به صورت رایگان در اختیارشان قرار خواهد گرفت.

مدیرکل سنجش از دور سازمان فضایی ایران در خصوص نتایج تغییرات پهنه‌های آبی کشور که با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای استخراج شده است، توضیح داد که این توضیحات به شرح زیر است:

دریاچه ارومیه بحران کم آبی را پشت سر می‌گذارد

طبق بررسی های صورت گرفته، دریاچه ارومیه در دی ماه ۹۸ حدود ۳ هزار کیلومتر مربع آبگیری داشته و بعد از بارندگی فروردین ۹۹ این مساحت به ۳ هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع رسیده است. اگرچه مساحت آبی این دریاچه هنوز به وسعت کامل آبگیری نرسیده است اما طبق پیش بینی های داده های سنجش از دور، با بارندگی های بهار، این دریاچه بحران کم آبی را پشت سر خواهد گذاشت.

مساحت آبی دریاچه ارومیه در مقایسه با فروردین ۹۸ نیز نشان می دهد که این مساحت در روزهای اول فروردین ۹۸ نزدیک به ۲۸۰۰ کیلومتر مربع بوده و در اواخر فروردین ۹۹ به مساحت ۳ هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع رسیده است. این درحالی است که کل مساحت دریاچه در سالهای ترسالی نزدیک به ۵هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع بود. بارش های فروردین ماه، مساحت آب این دریاچه را به ۷۰ حدود درصد ماکسیمم حالت آن رسانده است.

حجم آب هامون‌های سیستان ۳ برابر شد

هامون‌های سیستان از جمله تالاب مهم کشور است که داده‌های ماهواره‌ای آن از سال ۵۶ در آرشیو سازمان فضایی ایران قرار دارد. این دریاچه به عنوان یکی از تاثیرگذارترین پهنه‌های آبی کشور به شمار می‌رود که اکوسیستم منطقه سیستان، متأثر از آن بوده و آبگیری و یا خشک شدن آن می‌تواند زندگی مردم ان منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.

در سالهای خشکسالی، خشک شدن این تالاب، آن را تبدیل به کانون‌های گرد و غبار کرده و حتی مراتع و زیستگاه‌های گیاهی و جانوری در آن منطقه را تهدید می‌کند.

پایش مستمر هامون‌های سیستان (هیرمند، صابری و پوزک) از سال ۹۵ توسط داده‌های سنجش از دور صورت می‌گیرد و مساحت آبی و نحوه آبگیری این تالاب رصد می‌شود. برآوردها از این داده‌ها حاکی از آن است که اگرچه وضعیت هامون‌های سیستان با شرایط مطلوب دوران ترسالی فاصله دارد اما باز هم نسبت به سال‌های قبل، این تالاب در فروردین ۹۹ وضعیت بهتری را تجربه کرده است.

از آنجایی که نوساناتی که در هامون‌ها ایجاد می‌شود متأثر از بارش‌های داخل ایران و کشور افغانستان است، بارش‌های افغانستان و آبی که از رود هیرمند وارد این بخش می‌شود، تأثیر مثبتی بر آبگیری هامون‌ها دارد.

به همین دلیل در فروردین ماه امسال و اواخر سال ۹۸ بارندگی‌های خوبی در سیستان و در کشور افغانستان رخ داد که افزایش قابل توجه سطح آب هامون‌ها را به همراه داشته است.

پایش هامون‌های هیرمند، صابری و پوزک نشان می‌دهد که حجم آب این هامون‌ها در فروردین ماه نسبت به دی ماه ۹۸ تقریباً حدود ۳ برابر شده و به ماکسیمم مقدار یک سال اخیر رسیده است.

برآوردها حاکی از آن است که در فروردین ۹۹ مجموع آب هامون‌های سیستان به یکهزار و ۷۶۹ کیلومتر مربع رسیده که نسبت به دی‌ماه ۹۸ حدود ۳ برابر شده و دلیل عمده آن نیز مربوط به بارش‌های فصلی افغانستان است.

جازموریان احیا شد

نتایج پایش مرکز ملی پایش ماهواره سازمان فضایی ایران از تالاب دیگری که متأثر از بارندگی‌های فروردین ماه و قبل از آن، با آبگیری گسترده همراه شده، مربوط به تالاب جازموریان است که از دی ماه ۹۸ به بعد روند آبگیری آن قابل توجه بوده و در فروردین ماه احیا شده است.

تالاب جازموریان مهمترین تالاب در جنوب کشور محسوب می‌شود که خشک شدن آن برای زندگی مردم این منطقه، معضلاتی را به همراه داشته و کانون گرد و غبار در تابستان بوده است.

بررسی داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در پی بارش‌های اواخر دی ماه ۹۸ این دریاچه نزدیک به ۴۰ درصد آبگیری داشت و به مساحت هزار کیلومتر مربع رسید.

در فروردین ماه با افزایش بارش‌ها، این تالاب وضع بهتری را تجربه کرده و مساحت آن هم اکنون به یکهزار و ۲۸۰ کیلومتر مربع رسیده است. چرا که امسال برخلاف سال گذشته جریان‌های هوا و جبهه‌های بارش زا از جنوب وارد کشور شد و این بارندگی‌ها در محدوده جنوب استان کرمان، باعث آبگیری جازموریان شد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیشترین بارش‌ها در فروردین ماه در استان کرمان رخ داده و به همین دلیل آبگیری و احیای جازموریان در پوشش گیاهی و اکوسیستم این منطقه تأثیر گذار خواهد بود.

تغییر قابل توجه مساحت بختگان و مهارلو

پایش مستمر پهنه‌های دیگر آبی کشور مربوط به پایش دریاچه‌های مهارلو، طشک و بختگان در استان فارس است. پس از بارش‌های فروردین ۹۹، داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که این ۳ دریاچه مهم استان فارس، به بیشینه مقدار آبگیری در یک سال اخیر رسیدند.

در سال‌های گذشته دریاچه مهارلو در بحران خشکی قرار داشت و از سال ۹۸ تاکنون وضعیت این دریاچه به مراتب بهتر شده است.

با وجودی که بارش‌های فروردین ماه ۹۹ در استان فارس نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته یکسان بوده است، سطح آب ۳ دریاچه استان فارس نیز امسال به همان مقدار فروردین ۹۸ رسیده و وضعیت آبگیری به همان نحو پیش می‌رود.

اما وضع سطح آبی این دریاچه‌ها نسبت به سالهای ۹۷ و ۹۶ تغییرات قابل توجهی داشته است. چرا که از دی ماه ۹۸ و پس از کاهش بارندگی در تابستان، میزان آبگیری این دریاچه‌ها افزایش یافت و حدود ۴۰۰ درصد در بعضی دریاچه‌ها حجم آب افزایش یافته است.

حجم آب دریاچه مهارلو که در آبان ۹۸ کمتر از ۲۵ کیلومتر بود، هم اکنون به ۱۸۰ کیلومتر مربع رسیده و نسبت به فروردین ۹۷ که ۶۰ کیلومتر بود، ۳ برابر شده است.

در همین حال مساحت آبی دریاچه بختگان در فروردین ۹۷ حدود ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر بود و نتایج حاصل از پردازش داده‌های ماهواره‌ای حاکی از آن است که هم اکنون بعد از گذشت ۲ سال سطح پهنه آب این تالاب به مساحت ۲۶۰ کیلومتر مربع رسیده است. این افزایش ۵ برابری سطح آب، نسبت به سال ۹۷ است و حجم آب این دریاچه نسبت به سال ۹۸ حدود ۱۰ درصد افزایش را نشان می‌دهد.

تصاویر تغییرات سطح پهنه آب در دریاچه طشک نیز نسبت به سال ۹۷ قابل توجه است. به نحوی که این دریاچه در سال ۹۷ به مساحت آبی حدود ۸۰ کیلومتر مربع رسیده بود و پس از بارندگی‌های فروردین سال ۹۹ به ۱۶۶ کیلومتر مربع رسیده و مساحت آبگیری آن ۲ برابر شده است.

تغییرات سطح پهنه آب در دریاچه نمک قم

پایش داده‌های ماهواره‌ای در اسفند ماه ۹۸ نشان می‌دهد که سطح پهنه آب در دریاچه نمک حدود ۴۷ کیلومتر مربع بوده اما در بارندگی‌های فروردین ماه ۹۹ مساحت این پهنه به ۲۱۷ کیلومتر مربع رسیده که این تغییر قابل توجه است.

دلیل این افزایش بیش از ۴ برابری مربوط به بارش‌های فروردین ۹۹ است که بخش زیادی از آن در منطقه قم و مرکزی رخ داد.

افزایش ۲۰ درصدی سطح آب ۱۳ سد کشور

همچنین با توجه به بارندگی‌هایی که در نواحی غرب، جنوب، جنوب غرب و شمال غرب کشور در فروردین ماه رخ داد، بررسی داده‌های ماهواره‌ای از متوسط افزایش حدود ۲۰ درصدی سطح آب سدهای کشور حکایت دارد. به نحوی که سدهای این مناطق به حجم آبی دوران ترسالی رسیده اند.

پایش های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که حجم آبی اکثر سدها در نواحی ذکر شده نسبت به بهمن ۹۸ به طور متوسط ۳۰ درصد افزایش داشته و بارندگی‌های اخیر در فروردین ماه، ذخیره آبی پشت سدها را به بیش از ۳۰ درصد رسانده و سدهای مهم کشور به ۸۰ درصد حجم آبگیری ماکسیمم مقدار قبل رسیده اند.

داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که سد شهید رجایی در استان مازندران به ۱۰۰ درصد مساحت دوران ترسالی (دهه ۸۰) خود رسیده است.

در همین حال سد سپیدرود نیز ۱۰۰ درصد افزایش مساحت داشته است.

سد مهاباد به ۹۷ درصد و سد کرخه به ۱۰۰ درصد ماکسیمم مساحت رسیده اند.

در پی بارش‌های فروردین ۹۹، سد میناب به ۱۳۷ درصد ماکسیمم مساحت دوران ترسالی رسیده و سد مخزنی گیلانغرب در استان کرمانشاه از زمستان تا فروردین ۹۹ حدود ۳۰ درصد افزایش ذخیره آبی داشته است.

با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای سنتینل ۲، تغییرات مساحت سطح آب سد جیرفت در استان کرمان نیز نشان از افزایش بیش از ۱۵ درصد ذخیره آبی این سد دارد. این سد که روی رودخانه هلیل رود احداث شده‌، در بارندگی‌های اخیر اسفند ۹۸ و فروردین ماه ۹۹، بیش از یک و نیم کیلومتر مربع افزایش سطح آب داشته است.

سد ایلام، سد درودزن و سد سلمان فارسی نیز در فروردین ماه ۹۹ با افزایش ذخیره آبی مواجه شدند.

نتایج حاصل از پایش ماهواره‌ای تغییرات سطح آب دریاچه سلمان فارسی در فروردین ماه ۹۹ موید افزایش مساحت پهنه آب در این دریاچه به میزان ۱ کیلومتر مربع است و ذخیره آبی سد سلمان فارسی به ۳۵ کیلومتر مربع رسیده است.

در همین حال بررسی بدنه آبی سد تاریخی کریت در فروردین ۹۹ با استفاده از تصاویر ماهواره «سنتینل ۲» از آبگیری مجدد این سد تاریخی که در شهرستان طبس و در کیلومتر ۲۵ جاده طبس – دیهوک واقع شده است، خبر می‌دهد.

بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که پشت این سد تا اوایل فروردین ۹۹ مقدار آب بسیار کمی ذخیره بوده است که به سبب بارش‌های بسیار با ارزش فروردین ماه، این سد به تدریج آبگیری کرده و در تاریخ ۳۰ فروردین ۹۹ مساحت آب موجود در پشت سد به میزان ۳۷ کیلومتر مربع رسیده است.

پایش ماهواره‌ای تغییرات سطح پهنه آب در سدهای پیشین و زیردان در استان سیستان و بلوچستان نیز از افزایش مساحت پهنه آب در سد زیردان به میزان ۰.۹ کیلومتر مربع و افزایش پهنه آب سد پیشین به میزان ۰.۸ کیلومتر مربع پس از بارش‌های اواخر فروردین حکایت دارد.