به گزارش مشرق، هفته گذشته بیژن زنگنه وزیر نفت در آیین رسمی افتتاح گازرسانی به 77 روستا در خراسان رضوی یکی از دستاوردهای وزارت نفت را افزایش صادرات گاز به کشورهای همسایه دانست و در تشریح اقدامات وزارت نفت در این حوزه گفت: «صادرات گاز ایران با افزایش تولید گاز پارس جنوبی ۹۰ درصد افزایش یافته است و ایران هم‌اکنون به‌طور میانگین روزانه حدود ۷۵ میلیون مترمکعب گاز صادر می‌کند».

اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که اعداد و ارقام ذکر شده توسط وزیر نفت حداکثر رقم صادرات گاز ایران به کشورهای همسایه است که در روزهای اخیر رقم خورده است. در حال حاضر ایران به دو کشور ترکیه و عراق گاز صادر می‌کند. طبق قرارداد میزان صادرات گاز ایران به ترکیه روزانه 27 میلیون متر مکعب است. همچنین ظرفیت بالفعل شده صادرات گاز ایران به عراق نیز 30 میلیون متر مکعب در روز است که مجموع این دو رقم حاکی از صادرات روزانه 57 میلیون متر مکعب گاز ایران به کشورهای همسایه است.

بیشتر بخوانید:

تحلیل آمار جدید وزیر نفت درباره صادرات گاز ایران

فرصت طلایی ایران برای انتقال گاز ترکمنستان و آذربایجان

خاویار صنعت پتروشیمی چیست؟

در این بین به نظر می‌رسد با توجه به افزایش نیاز عراق به گاز برای تامین سوخت نیروگاه‌ها و همچنین افزایش واردات گاز ایران توسط ترکیه جهت جبران تعهدات ناشی توقف چندماه واردات گاز، میزان صادرات گاز ایران در روزهای گذشته افزایش یافته و به پیک خود یعنی 75 میلیون متر مکعب در روز رسیده است. به بیان دیگر، رقم صادراتی ذکر شده توسط وزیر نفت میانگین صادرات روزانه گاز ایران نیست بلکه مربوط به پیک صادرات است.

 نکته دیگر اینکه در حالی وزیر نفت صادرات روزانه 75 میلیون متر مکعب گاز به کشورهای همسایه را دستاورد دوران وزارت خود عنوان می‌کند که وی در نشست علنی مجلس در تاریخ 28 مردادماه 96 با تشریح برنامه‌های خود برای اداره وزارت نفت در دولت دوازدهم قول صادرات سالانه 70 میلیارد متر مکعب را داده بود. زنگنه در این نشست علنی مجلس درباره این موضوع گفته بود: «هم اکنون 10 میلیارد مترمکعب صادرات گاز داریم که طی 4 سال آتی به 70 میلیارد متر مکعب خواهیم رساند».

صادرات سالانه 70 میلیارد متر مکعب یعنی میزان صادرات گاز ایران باید روزانه 190 میلیون متر مکعب باشد که در حال حاضر در حالت پیک صادرات طبق گفته وزیر نفت حدود 75 میلیون متر مکعب است. در نتیجه این اختلاف زیاد بین وعده‌های داده شده توسط وزیر نفت و اعداد و ارقام مربوط به پیک صادرات گاز در سال جاری نشان می‌دهد که عملکرد وزارت نفت در این حوزه قابل قبول نبوده و دستاورد خواندن برنامه‌های محقق نشده اساسا بی‌معنی است.

*زنگ خطر برای حذف ایران از بازار گاز ترکیه و عراق به صدا درآمده است

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در حال حاضر ایران جایگاه مطلوبی در بازار گاز منطقه ندارد که یکی از مهم‌ترین دلایل این قضیه بی‌توجهی وزارت نفت به این بازار و دیپلماسی ضعیف این وزارتخانه در تعامل با کشورهای همسایه است. در این راستا ایران از بازارهای گازی منطقه از جمله بازار ترکیه‌ عراق، پاکستان، عمان، ترکمنستان و آذربایجان یا حذف شده است و یا در آستانه حذف شدن قرار دارد.

در این بین تعلل سه ماهه شرکت بوتاش ترکیه در تعمیر خط لوله صادرات گاز ایران به ترکیه به خوبی نشان داد که در حال حاضر ترکیه وابستگی چندانی به گاز ایران ندارد که این موضوع زنگ خطر جدی را برای ایران به صدا درآورده است. در سال‌های اخیر ترکیه با افزایش ظرفیت پایانه‌های LNG برای واردات گاز از آمریکا، احداث خط لوله کریدور جنوبی برای واردات گاز از آذربایجان و احداث خط لوله ترک استریم برای واردات گاز از روسیه به خوبی توانسته خود را از گاز ایران بی‌نیاز کند.

نکته جالب توجه اینکه مسئولین وزارت نفت در این سال‌ها کوچکترین اقدامی برای امضای توافق‌نامه جدید با ترکیه انجام نداده‌اند. در نتیجه این تعلل باعث خواهد شد که در سال‌های آینده در حالی وزارت نفت برای تمدید قرارداد با ترکیه اقدام کند که این کشور به طور کامل از گاز ایران بی‌نیاز شدهاست و دست برتر را در مذاکره با ایران دارد. در این صورت وزارت نفت یا مجبور است با اعطای امتیازاتی با ترکیه توافق کند و یا با این کشور به توافق نرسد که در هر دو صورت جایگاه ایران در بازار گاز منطقه تضعیف می‌شود.

در این بین صادرات گاز ایران به عراق نیز در معرض تهدیدات جدی قرار دارد. در حال حاضر آمریکا با اعمال فشار به دولت عراق و تمدید 45 روزه مهلت قطع واردات گاز از ایران در حال فشار به این کشور است. در نتیجه در صورت ایجاد جایگزین‌های دیگر قطعا عراق نیز به سمت حذف ایران از بازار گاز خود حرکت خواهد کرد.

همچنین به نظر می‌رسد یکی از محورهای مذاکره راهبردی آمریکا و دولت عراق، سرمایه‌گذاری خارجی در راستای نوسازی و توسعه زیرساخت‌های پالایشگاهی عراق در راستای جلوگیری از هدررفت گاز طبیعی این کشور و کاهش وابستگی به ایران باشد. همه این اتفاقات در حالی رخ می‌دهد که وزارت نفت صرفا نظاره‌گر تحولات پیش آمده است و گویا اصلا این وزارتخانه برنامه‌ مشخصی نیز برای حفظ قراردادهای موجود و حضور قوی‌تر در بازار گاز ندارد.

*فرصت سوزی زنگنه برای تسخیر بازار گاز پاکستان

در حال حاضر بازار گاز ترکیه و عراق تنها بازارهایی هستند که ایران در آنها حضور دارد که اشاره شد در صورت تداوم روند فعلی و غفلت وزارت نفت، خطر حذف ایران از این بازارها کاملا جدی به نظر می‌رسد. اما در مابقی بازارهای گاز منطقه اساسا اثری از گاز ایران دیده نمی‌شود. یکی از این بازارها مربوط به کشور پاکستان است. طبق قرارداد بین ایران و پاکستان قرار بود گاز ایران از طریق خط لوله صلح به پاکستان صادر شود که با روی کار آمدن زنگنه در وزارت نفت این پروژه متوقف شد.

در این راستا عملیات احداث خط لوله صلح در ایران با صرف هزینه بیش از 2 میلیارد دلار از سال 92 تا کنون متوقف شده است. در حال حاضر این خط لوله تا ایرانشهر (150 کیلومتری مرز پاکستان) کشیده شده است. طبق قرارداد اگر ایران خط لوله خود را تا مرز پاکستان احداث کند و آن کشور آماده دریافت گاز نباشد باید معادل 75 درصد مبلغ قرارداد جریمه به ایران پرداخت کند. اما وزارت نفت به دلایل نامعلوم تاکنون اقدامی برای صادرات گاز به این کشور و یا دریافت غرامت از پاکستان نکرده است.

همچنین در دولت گذشته تصمیم گرفته شد که در صورت عدم توانایی مالی پاکستان برای احداث خط لوله در کشور خود، مبلغ 500 میلیون دلار وام به این کشور داده شود تا این خط لوله در این کشور احداث شده و اقساط وام به همراه پول گاز صادراتی به صورت ماهانه دریافت شود. در این راستا حتی پیمانکار ایرانی برای انجام این پروژه نیز مشخص شده بود اما با روی کارآمدن زنگنه این اقدام نیز متوقف شد.

در نتیجه به دلیل بی‌تدبیری‌های وزارت نفت، پاکستان، گاز ایران را از گزینه‌های موجود برای برای تامین گاز موردنیاز خود حذف کرده و اقدام به خرید LNG از کشورهایی نظیر قطر، الجزایر و آمریکا می‌کند. اخیرا این کشور قرارداد بلندمدت 15 ساله‌ای نیز با قطر برای واردات LNG امضا کرده است.

*چرا مذاکرات برای صادرات گاز به عمان ناگهان متوقف شد؟

عمان نیز از جمله کشورهایی است که در دولت قبلی مذاکراتی برای صادرات گاز به آن انجام شد ولی در دولت فعلی با توقف پیگیری‌ها صادرات گاز به این کشور نیز به سرانجامی نرسید. نخستین تفاهم‌نامه صادرات گاز به این کشور در اسفند 83 بین وزیران نفت ایران و عمان منعقد شد. طبق این تفاهم نامه ایران موظف بود که از سال ۲۰۰۸ میلادی صادرات گاز به عمان را با ۳۰ میلیون متر مکعب در روز آغاز کرده و این رقم را تا سال ۲۰۱۲ میلادی به رقم ۷۰ میلیون مترمکعب در روز افزایش دهد. در این بین مطالعات ساخت خط لوله به عمان نیز انجام شد.

بعد از تغییر دولت و روی کارآمدن بیژن زنگنه در وزارت نفت نیز پیگیری‌هایی برای صادرات گاز به این کشور انجام شد و حتی زنگنه در مصاحبه‌ای در تاریخ 5 شهریورماه 92، خبر از آغاز صادرات گاز به عمان در سال 94 را داد. وی در این مصاحبه گفت: «بیش از ۶۰ میلیارد دلار ارزش گازی خواهد بود که قرار است از ایران به عمان صادر شود. طبق عمر متعارف قراردادهای گازی، عمر این قرارداد ۲۵ سال خواهد بود. توافقنامه‌ای را در زمینه صادرات گاز ایران به این کشور پادشاهی امضا شده است که بر اساس آن توافق شد عملیات احداث خط لوله و صدور گاز ایران به عمان در مدت بسیار کوتاهی اجرایی شود. بدین ترتیب صادرات گاز به عمان درسال ۹۴ آغاز می‌شود».

در حال حاضر 5 سال از موعد تعیین شده توسط وزیر نفت برای آغاز صادرات گاز ایران به عمان می‌گذرد و هنوز هم معلوم نیست که چرا علیرغم تمایل طرف عمانی، وزارت نفت پیگیری در این باره انجام نداده است. در نتیجه به نظر می‌رسد بازار عمان نیز همانند بازار پاکستان با سهل‌انگاری وزارت نفت از دست رفته است.

*ضعف دیپلماسی انرژی در وزارت نفت بیداد می‌کند

تجارت گاز ایران تنها به صادرات گاز به کشورهای همسایه محدود نمی‌شود بلکه ترکیبی از صادرات و واردات گاز است به طوری که منافع اقتصادی و سیاسی سایر کشورها با ایران گره بخورد و با توجه به موقعیت استراتژیک ایران زمینه تبدیل شدن ایران به هاب گازی منطقه و داشتن دست برتر نسبت به همه همسایه‌های خود را فراهم کند. در این راستا تجارت گاز با ترکمنستان و آذربایجان برای ایران حائز اهمیت است.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «چشم‌انداز بازارهای جهانی انرژی در افق 2040، فرصت‌ها و تهدیدات پیش روی ایران» به اهمیت گاز کشورهای ترکمنستان و آذربایجان برای ایران پرداخته است. در بخشی از این گزارش آمده است: «تحلیل آینده بازارهای جهانی انرژی، بازگوکننده فرصت‌های قابل توجه و ارزشمندی برای ایران در بلندمدت است که باید از هم‌اکنون برای بهره‌مندی بهینه و مؤثر از آن تدابیر ویژه‌ای اندیشید. رشد قابل توجه تقاضای گاز جهان با مرکزیت جنوب و شرق آسیا و حوزه خاورمیانه، افزایش نیاز به واردات گاز در کشورهای همسایه ایران نظیر امارات، کویت، پاکستان، رشد تولید گاز ترکمنستان و آذربایجان و امکان انتقال گاز مازاد تولیدی به بازارهای منطقه از طریق ایران، فرصت‌های طلایی هستند که در صورت اتخاذ راهبردهای صحیح و کارآمد به افزایش سهم ایران از تجارت گاز جهان خواهد انجامید».

علیرغم تاکید مرکز پژوهش‌های مجلس به فرصت طلایی ایران برای انتقال گاز ترکمنستان و آذربایجان به کشورهای همسایه، اما عملکرد وزارت نفت دقیقا برعکس توصیه‌های کارشناسان حوزه انرژی است. در این راستا زنگنه و تیم همراهش در وزارت نفت به جای انجام مذاکرات با ترکمنستان و انعقاد قراردادهای جدید با این کشور جهت وابسته کردن هر چه بیشتر ترکمن‌ها به ایران، بدون هیچ دلیل موجهی از تسویه حساب با این کشور خودداری کرده و وارد نزاع گازی با ترکمن‌ها شدند که سرانجام آن محکومیت 2 میلیارد دلاری ایران در دادگاه‌های بین‌المللی بود.

در واقع نتیجه نزاع گازی با ترکمنستان به خوبی نشان داد که تیم فعلی وزارت نفت توانایی لازم در حوزه دیپلماسی انرژی را ندارند و در نتیجه این ضعف اساسی در سال‌های اخیر روابط حوزه انرژی ایران با کشورهای همسایه به شدت دچار آسیب شده است. طبق گفته بیژن زنگنه وزیر نفت در حاشیه آئین امضای قرارداد توسعه میدان نفتی یاران در تاریخ 21 تیر 1399، قرارداد تجارت گاز ایران با ترکمنستان نیز همانند مابقی قراردادها خاتمه یافته است و احتمال امضای قراردادی جدید بین این دو کشور نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. بدین ترتیب ترکمنستان به عنوان یکی از فرصت‌های ایران برای صادرات گاز به سایر کشورها از دست رفته است. همچنین درباره تجارت گاز با آذربایجان نیز تاکنون وزارت نفت اقدامی انجام نداده است.

در مجموع کارنامه بیژن زنگنه در حوزه تجارت گاز به خوبی نشان می‌دهد که نه تنها ایران نتوانسته است از مزیت منابع گازی و موقعیت جغرافیایی خود برای تبدیل شدن به هاب گازی منطقه استفاده کند بلکه هم‌اکنون در حال حذف از این بازار است.