به گزارش مشرق، در برنامه‌ای پژوهشی با عنوان «محرم امسال» که به همت گروه فرهنگ و هنر دانشکده فرهنگ و ارتباطات و نیز اندیشکده راهبردی اربعین دانشگاه امام صادق (ع) طراحی و اجرا می‌شود، مراسم و اشعار اجرا شده توسط یازده مداح مطرح کشور در محرم سال ۱۳۹۹ مورد تحلیل هنری، ادبی، اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گیرد.
برنامه سوم از نشست‌های «محرم امسال» شامگاه دوشنبه ۲۱ مهرماه با حضور سید مهدی حسینی به عنوان منتقد ادبی و مجتبی نامخواه به عنوان کارشناس فرهنگی و اجتماعی به بررسی اشعار خوانده شده توسط مهدی رسولی در محرم امسال پرداخت.
سید مهدی حسینی در ابتدای این نشست مجازی گفت: مداحی مجموعه‌ای از هنرهای قدسی و والا است که هم در کشور ما دیرینگی دارد و هم در ذهن مردم مداحی نشان از فرزانگی مداح می دهد به شرطی که این مجموعه قدسی شناخته بشود و در کار مداح دیده شود.
وی افزود: انتخاب شعر و اجرای مناسب شعر صدا و لحن مناسب بهره‌گیری از عناصر فن بیان با هدف انتقال مفاهیم دینی و شیعی در قالب هنرهای بیانی همچنین مخاطب‌شناسی و تلاش برای ارتقاء سطح حسی و علمی مخاطب موضوعاتی است که در مداحی اگر بخواهیم صحبت کنیم باید دقت کنیم و به آن بپردازیم.
مداح فقط یک مجری یا خواننده است
این منتقد ادبی اظهار کرد: مداحی را می‌توانیم در انتخاب احسن یعنی انتخاب شعر و محتوا و اجرای مناسب خلاصه کنیم. در این میانه باید به عناصر اجتماعی که در مداحی تأثیرگذارند دقت کنیم؛ آنچه که در مداحی امروز می‌بینیم نگرش کارگزاران هیئت و اتفاقات فرهنگی و اجتماعی در نوع محتوا و اجرای مداح خیلی تأثیرگذارند دیگر عامل مهم تاثیرگذار مخاطبان هستند. مخاطب بر اساس سلیقه‌ا ش می تواند مداح را به اوج برساند یا به سقوط بکشاند.
حسینی عنوان کرد: بنده اعتقاد دارم که مداح فقط یک مجری یا خواننده است؛ البته استثنا هم وجود دارد و امکان دارد یک مداح در همه عرصه‌هایی که در مداحی مطرح است تجربیات علمی و دقیقی داشته و صاحب سبک و نظر باشد اما به صورت عموم مداحان فقط یکسری استعدادهایی ازجمله هوش موسیقیایی، هوش هیجانی، هوش بیانی و زبانی و توانایی‌های دیگر دارند.
وی ادامه داد: یک سری تخصص‌های لازم دیگر در مداحی است که لاجرم مداح‌ها با آن سروکار دارند ولی اکثر قریب به‌اتفاق آنها در آن تخصص و حتی شناخت دقیق ندارند و آگاهی های شان بیشتر افواهی و عمومی است بر اساس آنچه در هیئت‌ها از این و آن شنیدند مثل تاریخ اسلام، سبک‌ها و این منتقد ادبی خاطرنشان کرد: نوحه‌ها، شعر و نحوه انتخاب آن، شعر و نحوه اجرا که مادحین در این زمینه هم در انتخاب شعر و هم در اجرا معمولاً از تقلید شروع می کنند.
نقش شاعر در موفقیت مداح
حسینی اضافه کرد: نکته بعدی نقد و بررسی نقش شاعر در موفقیت مداح است. باید از خودمان بپرسیم که در کجای مداحی‌های امروز نقش شاعر پررنگ شده است؟ مقصود من فقط سرودن شعر نیست به اعتقاد من یکی از ارکان مهم هیئت شاعر است و باید به تعامل علمی و فنی شاعر و مداح توجه داشته باشیم.
وی تصریح کرد: شاعران محترم و ولایی سرا به‌جز سرودن در سه عرصه مهم به کمک مداح بیایند. ابتدا قبل از اجرا، دوم هنگام اجرا و بخش سوم پس از اجرا. قبل از اجرا مشاوره بدهد به مداح برای انتخاب شعر بر اساس سلیقه مداح شعری که انتخاب می‌شود باید نظر بدهد که آیا این شعر سالم است یا خیر آیا قابل‌اجرا است یا خیر؟ در مرحله خواندن اجرای مداح را ببیند که آیا طبق اصول پیش می‌رود یا خیر و خطاها و نقطه‌های قوت مداح را شناسایی و در مرحله سوم پس از اجرا اتفاقات بررسی شود.
این شاعر ادامه داد: نقش معلمی شاعران در هیئت‌ها باید دیده شود و برسیم به مرتبه‌ای که همان‌طور که یک فیلم هنگامی که ساخته می‌شود و یک نویسنده، کارگردان، فیلم‌بردارو ... دارد، برای اجراهای مداح هم پروژه و یک اجرا تعریف کنیم و اسمش را مهندسی اجرا بگذاریم. نقش فعال شاعر در این پروژه آن است که در همه مراحل اجرای مداح پیش‌بینی و راهنماهایی لازم را داشته باشد؛ اتفاقی که در نود درصد برنامه‌های مداحان وجود ندارد.
اشعار بسیاری از شاعران مطرح قابلیت اجرا در هیئت ندارد
حسینی درباره شعر مناسب اجرا در هیئت که به آن شعر هیئت گفته می‌شود، بیان کرد: شعر مناسب هیئت برای مخاطب عام سروده و اجرا می‌شود با این قید که از شعریت آن کاسته نمی‌شود اما نحوه بیان متفاوت است یعنی بیان هنری در شعر مناسب اجرا در هیئت با اشعار دیگر قیدها و المان‌ها و نشان‌های متفاوتی دارد. راز اینکه اشعار خیلی از شعرای برجسته کشور در هیئت خوانده نمی‌شود یا از بین انبوهی از اشعار چند بیت خوانده می‌شود این است که واقعاً شعرشان قابلیت اجرا در هیئت ندارد و این امر یک موضوعی است که می‌توان از لحاظ علمی به آن پرداخت.
وی افزود: اگر قرار باشد ما شعری را در هیئت ارائه بدیم که قابل اجرا باشد باید به زبان سهل و ممتنع باشد که درعین سادگی ارزش ادبی بالایی داشته باشد. شاعران ولایی باید شعری بگویند که درعین اینکه سهل و آسان است مخاطب عام آن را بپسندد و مخاطب خاص به آن نمره علمی بدهد این نکته در بررسی اشعار اجراشده در هیئت باید مورد توجه قرار بگیرد.
روشنگرانه خواندن محور کار مهدی رسولی است
این منتقد ادبی شعر را محصول شرایط اجتماعی و سیاسی دانست و گفت: آقای رسولی به شدت بر این باور است که بر مخاطب تأثیر معنوی و محتوایی بگذارد به عبارتی هدف ایشان فقط سوگ‌محور خواندن نیست در کنار سوگ دو عنصر حماسه و به عبارت دقیق‌تر روشنگرانه خواندن محور کار ایشان است.
حسینی ضمن بیان اینکه یکی از نکات مهم اجرایشان ادب اجراست، ابراز کرد: آقای رسولی با درک کلام و فن بیانی که انتخاب می‌کنند و سبک حرف زدن با امام را به مخاطب یاد می دهند. نوع نگاه مخاطب را به مقاتل آموزش می دهند. گفتمان معنوی که ریشه در تعالیم دینی و حتی انقلابی ایشان را در اجراهاش می‌شود رصد کرد.
وی عنوان کرد: حجم شعرخوانی آقای رسولی در هیئت زیاد است یعنی ایشان با اتکا بر شعر مجلسشان را اداره می‌کنند بعضی از شب‌ها مثنوی‌های بلند می‌خواند مثل شب چهارم که شعر خوب و عالی با محوریت نفی غیر خواندند؛ شعر کاملاً حماسی و درعین‌حال لطیف و خالی از هیاهو و شعار مطرح کردند.
این شاعر ادامه داد: توجه به دغدغه‌های فکری و ارتقاء سطح فکری و اجتماعی مردم جزو شعارهای ایشان بوده در اجراهای امسال که می‌شود از آن به‌عنوان یک گفتمان یاد کرد.
حسینی افزود: نوحه‌های آقای رسولی و نوحه‌هایی از این‌دست که مضمون و محتوای بالایی دارد و دغدغه‌های مردم در این چهل سال چرا نباید در قالب هنری بیان شود؟ به نظر می‌رسد باید یک انسجامی بین چند عنصر در این نوحه‌ها ایجاد کنیم. سبک، مضمون و محتوا، بیان هنری، فرم هنری درنهایت نوع اجرا خیلی برای ماندگاری و تاثیرگذاری یک نوحه مهم است.
وی گفت: آقای رسولی گفتند که امسال در فشار سنگینی از مسائل اجتماعی به‌ویژه مسئله بیماری کرونا و فشار روحی که بر روی مداح‌ها بود که آیا قرار هست جلسه برگزار بشود یا خیر بودند. به ویژه بر روی مداحانی که شخصیت اجتماعی بزرگی دارند و مرکز ثقل و مرکز توجه باشند بار سنگین برگزاری هیئت بر روی دوش آنها می‌افتاد و بیشتر از همیشه روی اجرایش تأثیر گذاشت و همه این موارد روی اجرای آقای رسولی تاثیر گذاشته بود. با همه این اوصاف دست از شعارها و گفتمان‌های خود برنداشته بود.
شعر محصول شرایط اجتماعی است
مجتبی نامخوا در بخشی از این نشست ادبی گفت: در تحلیل‌های اجتماعی و فرهنگی می‌خواهیم بپرسیم؛ پدیده‌ای و رویدادی که در دهه اول محرم در هیئت‌های مختلف دیدیم نشانه و نمونه ای از چه نوع دینداری است؟ یک جامعه چگونه مذهب و مفاهیم مذهبی را می‌فهمد؟ چه نسبتی بین مذهب و اخلاق می‌بیند؟ چه نسبتی بین مذهب اجتماعی خودش و سیر تاریخی مذهب و باور خودش دارد؟ افراد چه آینده‌ای را مبتنی بر این باورهای مذهبی متصور است؟ به‌طور مشخص چه نحوه‌ای از دینداری دارد؟ چه عناصری از سلوک دین‌دارانه‌ی او پررنگ است؟ چطور در دینداری خودش بین میراث عمیق فرهنگ و هنر ایرانی و تجربه معاصر و اجتماعی خودش و مفاهیم مذهبی ارتباط برقرار کرده است؟
این کارشناس اجتماعی افزود: جامعه‌شناسی ادبیات تصور می‌کند که شعر محصول یک شرایط اجتماعی است اما نمی‌خواهم بگویم این اشعار مطرح‌شده در هیئت آقای مهدی رسولی مستقیم محصول شرایط اجتماعی‌اند ولی می‌توانند به ما دلالت بدهند و ما را به یک معنا راهنمایی بکنند برای رسیدن به ویژگی‌هایی که دینداری امروز ما حداقل در بخشی از خودش که آقای رسولی نمایندگی‌اش می‌کند و مخاطبان مداحی‌های این مداح بخشی از جامعه مذهبی ما هستند نحوه‌ای از دینداری را دارند.
نامخواه عنوان کرد: در دورهای در تفسیر حادثه عاشورا عنصر سوگ بیشتر مطرح بوده و در دورهای حماسه برجسته بوده است. سوال اساسی ما این است که نسبت سوگ و حماسه در دینداری و هیئت نمونه ما چگونه است؟
وی توضیح داد: نحوه دینداری نسلی و گونه‌ای از دینداری که در اشعار و مداحی‌های حاج مهدی رسولی نمایندگی می‌کرد باید مشخصاً به سازه‌ای اشاره بکنیم که به دلایلی او به خاطر داشتن خاستگاه ها و مبانی و زمینه‌هایی به قدر این سازه‌ای دینداری قدرتمند است که می‌تواند عناصر مختلفی که به‌ظاهر در طول دوره تاریخی در ذهن و زبان ما در تضاد بودند در این سازه دینداری در کنار هم بیاورد و یک نوع کل گرایی را ایجاد کند و دوگانه‌های مختلفی را در دل خودش حل کند.
تلاش برای روایت دست اول از عاشورا با استفاده از مقتل و روایات معتبر
این استاد دانشگاه بیان کرد: ما در نوع دینداری این نسل جوانان سازه‌ای از دینداری را داریم که می‌تواند یک ارتباط میان‌فرهنگی بین مفاهیم دینی و مذهبی با سابقه تاریخی عرفانی مابین قومیت و ایرانیت از یک طرف و بین ایدئولوژی و اخلاق از یک طرف که در فضای اجتماعی ما تقابل‌هایی بین این مفاهیم می‌بینیم را مطرح کند.
نامخواه خاطرنشان کرد: شاخصه خوب دیگری که در آثار مهدی رسولی است و نشان‌دهنده نوعی از تلاش این گونه از دینداری است؛ تلاش برای نزدیک شدن به روایت دست اول و متن واقعه دارد. یعنی به وفور می‌بینیم روایت‌ها یا بریده‌هایی از مقتل هم در اشعار تضمین می‌شود و این بسیار قابل توجه است. به بخش‌هایی از مناجات اباعبدالله یا ادعیه دیگر در این اشعار وجود دارد و این نشان‌دهنده این است که ما با یک شاعر، شعر و مداحی مواجهیم که به قدری قدرتمند و هوشمند است که عناصر مختلف را تلفیق می‌کند.
عاشورا فقط یک مسئله تاریخی نیست
وی با بیان اینکه اشعار دهه اول که بررسی کردم اشعار قابل توجهی از لحاظ مضمون و محتوا بود، اظهار کرد: مسئله جدی دیگر در کار آقای رسولی به تصویر می‌رسد این است که عاشورا فقط یک مسئله تاریخی نیست بین عاشورای سال ۶۱ هجری و امروز ارتباط برقرار می‌کند که نمونه‌های آن را در اشعار می‌بینیم نوعی از دینداری را شاهدیم که در تلاش فراگیر است برای بازتولید و معنایی غیرتاریخی از عاشورا و بردن مخاطب به سال ۶۱ یا آوردن سال ۶۱ به الان و مسئله را تاریخ نبینید.
این کارشناس اجتماعی اضافه کرد: اشعار درعین‌حال که در برخی مواقع عرفانی، مقتل و فاخر است زبان ارتباطی آن فارسی عامیانه و فارسی شهری متوسط است. نکته دیگر نسبت این اشعار با انقلاب اسلامی است؛ حاج مهدی رسولی کمابیش در اشعارش موضع‌گیری روز داشته ولی مرزی را رعایت می‌کند و وارد دعواهای سیاسی نمی‌شود.
نامخواه اظهار کرد: آنچه در محرم امسال جالب بود زنده کردن سبکی از حاج صادق آهنگران بود؛ مثلاً حاج صادق آهنگران نام شهدا را وارد مداحی‌ها کرد و آقای رسولی اشعاری را که اشاره داشت به جملات حاج قاسم سلیمانی مثل «ما ملت امام حسینیم» یا «ما ملت شهادتیم» یا «بیا حریف تو ما هستیم» را وارد مداحی خود کرد.
