معرفی یک نظریه بومی: نظریه تعاریف مختلفی دارد که گاه پرداختن به همه این تعاریف کاری بسیار سخت به نظر می رسد. این تعاریف نقاط مشترک و گاه متضادی باهم دارند. در طول تاریخ نظریه های بسیاری مطرح شده که گاه جهان شمول بوده و گاه برای یک جمعیت خرد قابل استفاده بوده است. متاسفانه نظریه و نظریه پردازی در کشور ما چندان مورد توجه قرار نگرفته است به طوری که یکی از دغدغه های مقام معظم رهبری که در سخنرانی های مختلف به ویژه در چند سال اخیر بر روی آن تاکید ورزیده اند، مسئله علوم انسانی و مشکلات آن می باشد. پایه های نظری علوم انسانی در کشور ما در بیشتر موارد پایه های نظری جهان غرب است که به بسیاری از سوالات که فرهنگ ایرانی با آن سر و کار دارد نمی تواند پاسخ درخوری ارائه دهد.

تاریخچه؛ کم توجهی به نظریه پردازی در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی باعث شد به نظریه ای جدید که در کشورمان توسط یک دانشجو بیان شده است بپردازیم. واکسیناسیون اجتماعی نظریه نسبتا جدیدی در جامعه شناسی است که به عنوان مدل نیز از آن یاد می شود. این نظریه نخستین بار توسط سعید مبیّن شهیر دانشجوی جامعه شناسی دانشگاه تبریز در دپارتمان علوم اجتماعی دانشگاه تبریز مطرح شد. به طور کلی نظریه واکسیناسیون اجتماعی به این می پردازد که چگونه جوامع در سطح کلان نسخه تغییر یافته یک مسئله اجتماعی را علیه خودش به کار می برند. این مدل برای نخستین بار توسط موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تبریز در یک نشست تخصصی تحت عنوان « واکسیناسیون اجتماعی» معرفی شد. در همان سال این مدل در جشنواره ملی نوآوری در علوم اجتماعی که توسط انجمن جامعه شناسی ایران و دانشگاه تبریز برگزار شد، رتبه نخست را به دست آورد. مرجع رسمی و فعال در حوزه نظریه پردازی در ایران، هیات حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره است که ذیل شورای عالی انقلاب فرهنگی فعالیت می کند. طبق آیین نامه کرسی های ترویجی مصوب آبان 1395، تنها اعضای هیئت علمی دانشگاه ها و دانشجویان مستعد و توانمند دوره دکترا با تاییدیه گروه علمی مربوطه می توانند کرسی ترویجی برگزار کنند. این در حالی است که مبیّن شهیر در دوران کارشناسی و به عنوان اولین دانشجوی کارشناسی کشور توانست مجوز برگزاری کرسی معرفی مدل واکسیناسیون اجتماعی را بگیرد و از نظریه خود دفاع کند. این تلاش ها منجر به دریافت گواهی پژوهشی تایید کرسی از سوی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی شد که در آن امتیاز ارتقاء مرتبه اعضای هیئت علمی لحاظ شده است.

معرفی نظریه: نظریه واکسیناسیون اجتماعی دفعات متعددی تغییر پیدا کرده است اما با توجه به جدید بودن نظریه، منابع خیلی کمی آن را پوشش داده اند. واکسیناسیون اجتماعی نظریه ای تشبیهی است که در آن از مفاهیمی مانند واکسن اجتماعی استفاده می شود. این نظریه کارکردگرایی و تضادگرایی را باهم ادغام کرده و بر این نظر است که پدیده های اجتماعی تغییر می کنند ولی نه همه ویژگی هایشان. بر همین اساس این نظریه از نسبیت این همانی حرف می زند و بیان می کند که یک پدیده اجتماعی نسبتا خودش است و نسبتا جز خودش چیز دیگری نیست. نسبیت در این تعریف به تغییر اشاره دارد. از اصول دیگر این نظریه این است که خواست اکثریت در آن ملاک عمل است اما این اکثریت می توانند در سطح کلان مانند یک کشور مورد توجه باشند یا اهالی یک کوچه! در این نظریه آنچه اکثریت، آن را کژ کارکرد و بدون استفاده یا دارای ویژگی های مخرب می دانند، باکتری اجتماعی یا ویروس اجتماعی نام می گیرد. مدل واکسیناسیون اجتماعی مفاهیم متعددی دارد اما بنیادی ترین مفاهیم آن باکتری اجتماعی یا ویروس اجتماعی و واکسن اجتماعی است. اگر بخواهیم به صورت خیلی ساده به نظریه نگاه کنیم، این نظریه جامعه را مانند بدن یک موجود در نظر می گیرد. همان گونه که برای از بین بردن ویروس ها در بدن، واکسن از خود ویروس ها و با دستکاری ویروس ساخته می شود، در واکسیناسیون اجتماعی نیز برای از بین بردن یک مسئله اجتماعی که اکثریت آن را مخرب می دانند، از خود آن مسئله اجتماعی استفاده می شود. در مسئله واکسیناسیون که در زمان شیوع چند ساله کرونا شاهدش بودیم و اخبار مربوط به ساخت واکسن را پیگیری می کردیم دیدیم که بین واکسن و ویروس کرونا شباهت هایی وجود دارد چون واکسن از ویروس کرونا و تغییر دادن آن ساخته شد؛ در واکسیناسیون اجتماعی هم بین واکسن اجتماعی و ویروس اجتماعی شباهت وجود دارد و واکسن اجتماعی از ویروس اجتماعی ساخته می شود. این نظریه به بیان مفاهیم دیگری مانند پزشک اجتماعی و نسبیت پیشگیری اجتماعی ( برای توضیح تفاوت های واکسیناسیون در پزشکی و جامعه) نیز می پردازد. این توضیح کوتاه فقط به کلیت واکسیناسیون اجتماعی اشاره دارد و نقد و بررسی جزئیات آن به توضیح و نقد بیشتر تئوری بستگی دارد.

نقدها درباره نظریه: دکتر رضا نصیری حامد عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تبریز نقطه قوت نظریه را داشتن دیدگاهی خاص برای توضیح مسائل اجتماعی و به ویژه تطورات و تحولات اجتماعی می داند. با این حال نقدهایی نیز به این مدل وارد شده است که از مهم ترین آن ها می توان به داشتن مفروضات بنیادی نظریه بر اساس تعمیم دستاورد های حوزه پزشکی، تفاوت حوزه های انسانی و دیدگاه های حوزه پزشکی و بیماری، نادیده گرفتن پیچیدگی های جوامع انسانی و ... اشاره کرد.

سخن پایانی: با توجه به ضرورت نظریه پردازی و تولید علم در شاخه های علوم انسانی، امیدواریم توجهات و حمایت های ویژه ای از سوی سیاستگذاران علمی به نظریه پردازی اختصاص یابد تا ضمن گسترش مرزهای دانش به طبقه بندی ها، توصیفات و تحلیل های علمی ویژه پدیده های مبتلا به جامعه خود دست پیدا کنیم.