گروه فرهنگی مشرق - جمعی از مسلمین در خطاب و مکالمه با پیامبر، جانب ادبی که در شأن عظمت آن بزرگوار باشد را رعایت نمی کردند؛ از این رو این آیه نازل شد که «یا أیها الذین آمنوا لاترفعوا أصواتکم فوق صوت النبی... و لاتجهروا له بالقول کجهر بعضکم لبعض» علامه طباطبایی در توضیح و تبیین این آیه می گوید:
«منظور از اینکه می‌فرماید صدای خود را بلندتر از صدای رسول الله مکنید، این است که وقتی با آن جناب صحبت می کنید، صدای تان بلندتر از صدای آن جناب نباشد، چون به طوری که گفته اند (مجمع البیان9: 130) دو عیب در این عمل هست: یا منظور شخصی که صدای خود را بلند می کند این است که توهینی به آن جناب کرده باشد، که این کفر است و یا منظوری ندارد و تنها شخصی بی ادب است که رعایت مقام آن جناب را نمی کند و این خلاف دستور است، چون مسلمانان دستور دارند آن جناب را احترام و تعظیم کنند، اما اینکه با آن جناب آن طور که با یکدیگر صحبت می کنید، داد و فریاد مکنید، چون رعایت احترام و تعظیم آن جناب اقتضا دارد در هنگام تخاطب گوینده صدایش کوتاه تر از صدای آن حضرت باشد. پس به طور کلی، با صدای بلند صحبت کردن فاقد معنای تعظیم است و با بزرگان به صدای بلند صحبت کردن، نظیر مردم عادی، خالی از اسائه ادب و وقاحت نیست.» (ترجمه المیزان 18: 459)
با توجه به کلام علامه آنچه سبب و ملاک تحریم این گونه افعال شده است بی حرمتی و اسائه ادب به محضر ملکوتی حضرت(ص) است و هرگاه این سبب از بین رفت، تحریم نیز از بین خواهد رفت، چنانچه فقیه نامدار شیعه شیخ الطائفه شیخ توسی در تفسیر این آیه بیان می دارد: «اگر انسان صدایش را بر صدای نبی بلند کند، به نحوی که قصدش تعظیم ایشان باشد در این صورت گناهگار نخواهد بود، منتهی عادت جاری و غالب بر این است اگر در مکالمه با شخصی، کسی صدایش را بلند کند این کار دلالت بر نوعی توهین و استخفاف دارد و لذا آیه از آن نهی کرده است.» (التبیان9: 341)
آنچه در مورد نبی مکرم(ص) بیان شد بر اساس اعتقاد شیعه در مورد سایر انبیا و نیز اهل بیت(ع)، اولیای الهی و سایر مقدسات نیز صدق می‌کند. چه آنکه در آیه‌ای دیگر خدا در مورد والدین می فرماید: «و لاتقل لهما اف» که دلالت بر این دارد که کمترین توهین به ساحت پدر و مادر جایز نیست. با این توضیحات همانطور که در این آیه با استفاده از مفهوم موافق و طریق اولویت نتیجه گرفته می‌شود توهینها و بی‌احترامی‌های بزرگتر نیز در مورد والدین مورد نهی است.
به نظر می توان با تنقیح مناط و نیز استفاده از مفهوم موافق نتیجه گرفت غیر از صدا زدن اسم پیامبر و با صدای بلند با ایشان صحبت کردن هر عملی که موجب وهن و اذیت آن وجود مقدس و سایر اولیای الهی شود، جایز نیست.پس از این مقدمه با توجه به بحثی که در مورد نشان دادن چهره حضرت عباس(ع) در یکی از فیلمها مطرح شده است واکنش مراجع معظم به این اقدام روشن می شود.
چنین مسئله‌ای در میان علما و متدینین بی‌سابقه نبوده است و در قدیم نیز با اجرای تعزیه و شبیه خوانی شبیه این دغدغه مطرح بوده است و علمای آن دوران در برابر آن موضع داشته اند و با همان ملاکی در که در صدر نوشتار بیان شد حد مجاز تعزیه را عدم وهن و هتک حرمت حضرات معصومین و اهل بیت(علیهم السلام) ایشان دانسته اند. به چند مورد از اظهار نظرات اشاره می شود:
آیت‌الله نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیه خوانی، این قید را بیان نموده که «شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند که شایسته چنین شعاری نیست، پاک شود».
آیت‌الله سید محسن حکیم: «بعضی مناقشاتی که می شود، ناشی از الحاق برخی چیزها و کارهایی است که چه بسا با عزاداری و سوگواری برای سیدالشهدا(ع) مغایرت دارد».
آیت‌الله زین العابدین مازندرانی: «بیان مصائب به زبان حال امام(ع) در صورتی جایز است که با آن بزرگوار تناسب داشته باشد».
آیت‌الله عبدالکریم حائری: «گمان ندارم کسی منکر خوبی آن باشد، مادامی که برخی از محرمات شرعی را در بر نداشته باشد؛ مانند استعمال لهو و غیر آنها».
آیت‌الله کاشف الغطاء: «شبیه خوانی در صورتی که درست برپا شود، بدون اشکال است، ولی سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید، زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه‌گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیندازید و ایمان آنها را زیاد کنید».
آیت‌الله شاه‌آبادی - استاد عرفان امام خمینی- وقتی دیدند مراسم یک تعزیه‌خوانی با تحریفات و مضامین موهن برگزار می‌شود، مانع اجرای آن گردید و مجلس مذکور را به کانون وعظ و خطابه تبدیل نمود. آیت‌الله بروجردی نیز وقتی دید شبیه خوانی‌های قم وضع نگران کننده‌ای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا می‌شوند، دست اندرکاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأکید نمود، شبیه خوانی با این شکل حرام است و باید اصلاح گردد.
علمای معاصر مانند آیات عظام بهجت ، فاضل، خامنه‌ای، تبریزی ، مکارم و صافی و... نیز به اتفاق نظرشان تقریباً با اختلاف در تعبیر این گونه است که شبیه خوانی اگر موجب توهین به مقام شامخ حسین بن علی(ع) یا سایر شهدا نشود، اشکالی ندارد.
چنانچه ملاحظه می شود چه آنان که تعزیه را تأیید و چه آن عده که آن را تحریم نموده‌اند با یک ملاک پیش رفته‌اند و تنها اختلاف در موضوع حکم است که روشن است موضوع با توجه با شرایط زمان و مکان و عرف می‌تواند دستخوش تغییرات شود، چنانچه در زمان یک عالم با اضافه شدن انحرافات به تعزیه این مراسم را تعطیل و حرام کرده‌اند و در زمان دیگر با توجه به نوع صحیح برگزاری آن چنین اقدامی صورت نگرفته است.
بحث نشان دادن چهره حضرت عباس(ع) و سایر اولیا در فیلمها نیز این چنین است. تمام علمایی که در این باره اظهار نظر کرده‌اند با همین ملاک به پاسخگویی پرداخته‌اند. چنانچه آیت الله عزالدین زنجانی(ره) گرچه بیان داشته‌اند «این امر فی نفسه اشکال شرعی ندارد» اما در ادامه تأکید کرده‌اند:
«باید دقت شود که فردی برای این نقش انتخاب گردد که سابقه نقش منفی در اذهان مخاطبان نداشته باشد و بعداً نیز مراقب نقشهای خود در فیلمهای بعدی باشد و هرچند که نشان دادن عظمت و شخصیت والای حضرت ابوالفضل العباس (سلام الله علیه کما هو حقه) در قالب فیلم و دیگر هنرها ممکن نیست.» آیات عظام صافی، علوی گرگانی، موسوی اردبیلی و ملکوتی نیز تأکید دارند برای «جلوگیری از هتک حرمت و وهن به مقام ایشان» لازم است از نشان دادن چهره ایشان اجتناب گردد. آیات عظام مکارم و حسینی شاهرودی نیز این با همین ملاک این کار را مصلحت نمی‌دانند. آیت‌الله نوری همدانی نیز تاکید دارد: «چهره هر کدام از این شخصیت های بزرگ نباید پخش شود و باید قداست این جایگاه‌ها و شخصیت‌ها حفظ شود». آیت‌الله وحید خراسانی نیز در سخنانی با ضمن بیان روایاتی بسیار در مورد عظمت والای شخصیت حضرت عباس(ع) اعلام کردند: «نشان دادن این شخصیت با عظمت به هر طریقی موجب وهن ایشان می‌شود و لذا باید از این کار اجتناب شود».
آیت الله مظاهری نیز پیشتر نمایش چهره حضرت عباس از سیما را جایز ندانشته و فتوا دادند: «این کار حرام است و باید نباشد».
به واقع اینجا نیز اختلافی در میان علما از نظر حکم وجود ندارد و همگی بر این امر اتفاق دارند که «وهن» این بزرگان جایز نیست حال به عنوان تشخیص موضوع برخی از این بزرگواران به عنوان یک اسلام شناس آگاه تشخیص شان این است در این زمان و این شرایط این امر توهین تلقی می شود به خصوص در مورد یک فیلم خاص که ممکن است اشکالات و نقایص فراوانی داشته باشد که حتی بدون نشان دادن چهره این حضرات نیز اثر مثبتی ندارد!
البته اینجا شاید مصالح و مفاسد دیگری نیز موجود باشد مانند اینکه اثرگذاری و ماندگاری فیلم به مراتب از تعزیه بیشتر است و شاید توالی فاسد این کار امروزه از اجرای تعزیه‌های محلی افزونتر باشد. والله اعلم.
از این رو جا دارد کارشناسان دینی و هنری و جامعه شناسی در این باره به بحث علمی دقیق بپردازند تا این گونه موارد که بعضا با تعصبات خاص و حساسیتهای ویژه در جامعه مواجه می‌شود با کارشناسی و مطالعه به عرصه جامعه ورود پیدا کنند.
منبع: فرهنگ نیوز
«منظور از اینکه می‌فرماید صدای خود را بلندتر از صدای رسول الله مکنید، این است که وقتی با آن جناب صحبت می کنید، صدای تان بلندتر از صدای آن جناب نباشد، چون به طوری که گفته اند (مجمع البیان9: 130) دو عیب در این عمل هست: یا منظور شخصی که صدای خود را بلند می کند این است که توهینی به آن جناب کرده باشد، که این کفر است و یا منظوری ندارد و تنها شخصی بی ادب است که رعایت مقام آن جناب را نمی کند و این خلاف دستور است، چون مسلمانان دستور دارند آن جناب را احترام و تعظیم کنند، اما اینکه با آن جناب آن طور که با یکدیگر صحبت می کنید، داد و فریاد مکنید، چون رعایت احترام و تعظیم آن جناب اقتضا دارد در هنگام تخاطب گوینده صدایش کوتاه تر از صدای آن حضرت باشد. پس به طور کلی، با صدای بلند صحبت کردن فاقد معنای تعظیم است و با بزرگان به صدای بلند صحبت کردن، نظیر مردم عادی، خالی از اسائه ادب و وقاحت نیست.» (ترجمه المیزان 18: 459)
با توجه به کلام علامه آنچه سبب و ملاک تحریم این گونه افعال شده است بی حرمتی و اسائه ادب به محضر ملکوتی حضرت(ص) است و هرگاه این سبب از بین رفت، تحریم نیز از بین خواهد رفت، چنانچه فقیه نامدار شیعه شیخ الطائفه شیخ توسی در تفسیر این آیه بیان می دارد: «اگر انسان صدایش را بر صدای نبی بلند کند، به نحوی که قصدش تعظیم ایشان باشد در این صورت گناهگار نخواهد بود، منتهی عادت جاری و غالب بر این است اگر در مکالمه با شخصی، کسی صدایش را بلند کند این کار دلالت بر نوعی توهین و استخفاف دارد و لذا آیه از آن نهی کرده است.» (التبیان9: 341)
آنچه در مورد نبی مکرم(ص) بیان شد بر اساس اعتقاد شیعه در مورد سایر انبیا و نیز اهل بیت(ع)، اولیای الهی و سایر مقدسات نیز صدق می‌کند. چه آنکه در آیه‌ای دیگر خدا در مورد والدین می فرماید: «و لاتقل لهما اف» که دلالت بر این دارد که کمترین توهین به ساحت پدر و مادر جایز نیست. با این توضیحات همانطور که در این آیه با استفاده از مفهوم موافق و طریق اولویت نتیجه گرفته می‌شود توهینها و بی‌احترامی‌های بزرگتر نیز در مورد والدین مورد نهی است.
به نظر می توان با تنقیح مناط و نیز استفاده از مفهوم موافق نتیجه گرفت غیر از صدا زدن اسم پیامبر و با صدای بلند با ایشان صحبت کردن هر عملی که موجب وهن و اذیت آن وجود مقدس و سایر اولیای الهی شود، جایز نیست.پس از این مقدمه با توجه به بحثی که در مورد نشان دادن چهره حضرت عباس(ع) در یکی از فیلمها مطرح شده است واکنش مراجع معظم به این اقدام روشن می شود.
چنین مسئله‌ای در میان علما و متدینین بی‌سابقه نبوده است و در قدیم نیز با اجرای تعزیه و شبیه خوانی شبیه این دغدغه مطرح بوده است و علمای آن دوران در برابر آن موضع داشته اند و با همان ملاکی در که در صدر نوشتار بیان شد حد مجاز تعزیه را عدم وهن و هتک حرمت حضرات معصومین و اهل بیت(علیهم السلام) ایشان دانسته اند. به چند مورد از اظهار نظرات اشاره می شود:
آیت‌الله نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیه خوانی، این قید را بیان نموده که «شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند که شایسته چنین شعاری نیست، پاک شود».
آیت‌الله سید محسن حکیم: «بعضی مناقشاتی که می شود، ناشی از الحاق برخی چیزها و کارهایی است که چه بسا با عزاداری و سوگواری برای سیدالشهدا(ع) مغایرت دارد».
آیت‌الله زین العابدین مازندرانی: «بیان مصائب به زبان حال امام(ع) در صورتی جایز است که با آن بزرگوار تناسب داشته باشد».
آیت‌الله عبدالکریم حائری: «گمان ندارم کسی منکر خوبی آن باشد، مادامی که برخی از محرمات شرعی را در بر نداشته باشد؛ مانند استعمال لهو و غیر آنها».
آیت‌الله کاشف الغطاء: «شبیه خوانی در صورتی که درست برپا شود، بدون اشکال است، ولی سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید، زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه‌گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیندازید و ایمان آنها را زیاد کنید».
آیت‌الله شاه‌آبادی - استاد عرفان امام خمینی- وقتی دیدند مراسم یک تعزیه‌خوانی با تحریفات و مضامین موهن برگزار می‌شود، مانع اجرای آن گردید و مجلس مذکور را به کانون وعظ و خطابه تبدیل نمود. آیت‌الله بروجردی نیز وقتی دید شبیه خوانی‌های قم وضع نگران کننده‌ای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا می‌شوند، دست اندرکاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأکید نمود، شبیه خوانی با این شکل حرام است و باید اصلاح گردد.
علمای معاصر مانند آیات عظام بهجت ، فاضل، خامنه‌ای، تبریزی ، مکارم و صافی و... نیز به اتفاق نظرشان تقریباً با اختلاف در تعبیر این گونه است که شبیه خوانی اگر موجب توهین به مقام شامخ حسین بن علی(ع) یا سایر شهدا نشود، اشکالی ندارد.
چنانچه ملاحظه می شود چه آنان که تعزیه را تأیید و چه آن عده که آن را تحریم نموده‌اند با یک ملاک پیش رفته‌اند و تنها اختلاف در موضوع حکم است که روشن است موضوع با توجه با شرایط زمان و مکان و عرف می‌تواند دستخوش تغییرات شود، چنانچه در زمان یک عالم با اضافه شدن انحرافات به تعزیه این مراسم را تعطیل و حرام کرده‌اند و در زمان دیگر با توجه به نوع صحیح برگزاری آن چنین اقدامی صورت نگرفته است.
بحث نشان دادن چهره حضرت عباس(ع) و سایر اولیا در فیلمها نیز این چنین است. تمام علمایی که در این باره اظهار نظر کرده‌اند با همین ملاک به پاسخگویی پرداخته‌اند. چنانچه آیت الله عزالدین زنجانی(ره) گرچه بیان داشته‌اند «این امر فی نفسه اشکال شرعی ندارد» اما در ادامه تأکید کرده‌اند:
«باید دقت شود که فردی برای این نقش انتخاب گردد که سابقه نقش منفی در اذهان مخاطبان نداشته باشد و بعداً نیز مراقب نقشهای خود در فیلمهای بعدی باشد و هرچند که نشان دادن عظمت و شخصیت والای حضرت ابوالفضل العباس (سلام الله علیه کما هو حقه) در قالب فیلم و دیگر هنرها ممکن نیست.» آیات عظام صافی، علوی گرگانی، موسوی اردبیلی و ملکوتی نیز تأکید دارند برای «جلوگیری از هتک حرمت و وهن به مقام ایشان» لازم است از نشان دادن چهره ایشان اجتناب گردد. آیات عظام مکارم و حسینی شاهرودی نیز این با همین ملاک این کار را مصلحت نمی‌دانند. آیت‌الله نوری همدانی نیز تاکید دارد: «چهره هر کدام از این شخصیت های بزرگ نباید پخش شود و باید قداست این جایگاه‌ها و شخصیت‌ها حفظ شود». آیت‌الله وحید خراسانی نیز در سخنانی با ضمن بیان روایاتی بسیار در مورد عظمت والای شخصیت حضرت عباس(ع) اعلام کردند: «نشان دادن این شخصیت با عظمت به هر طریقی موجب وهن ایشان می‌شود و لذا باید از این کار اجتناب شود».
آیت الله مظاهری نیز پیشتر نمایش چهره حضرت عباس از سیما را جایز ندانشته و فتوا دادند: «این کار حرام است و باید نباشد».
به واقع اینجا نیز اختلافی در میان علما از نظر حکم وجود ندارد و همگی بر این امر اتفاق دارند که «وهن» این بزرگان جایز نیست حال به عنوان تشخیص موضوع برخی از این بزرگواران به عنوان یک اسلام شناس آگاه تشخیص شان این است در این زمان و این شرایط این امر توهین تلقی می شود به خصوص در مورد یک فیلم خاص که ممکن است اشکالات و نقایص فراوانی داشته باشد که حتی بدون نشان دادن چهره این حضرات نیز اثر مثبتی ندارد!
البته اینجا شاید مصالح و مفاسد دیگری نیز موجود باشد مانند اینکه اثرگذاری و ماندگاری فیلم به مراتب از تعزیه بیشتر است و شاید توالی فاسد این کار امروزه از اجرای تعزیه‌های محلی افزونتر باشد. والله اعلم.
از این رو جا دارد کارشناسان دینی و هنری و جامعه شناسی در این باره به بحث علمی دقیق بپردازند تا این گونه موارد که بعضا با تعصبات خاص و حساسیتهای ویژه در جامعه مواجه می‌شود با کارشناسی و مطالعه به عرصه جامعه ورود پیدا کنند.
منبع: فرهنگ نیوز
