خبرنگار ما در خصوص روزه و اثرات آن با سید جواد علوی کارشناس طب سنتی و پژوهشگر گفت‌وگوی داشته که به شرح ذیل است.

* مزاج چیست؟

علوی: مزاج عبارت است از چنان کیفیتی است که از واکنش متقابل اجزای ریز مواد متضاد به وجود می‌آید. در این واکنش متقابل، بخش زیادی از یک یک یا چند ماده با بخش زیادی از ماده با مواد متخالف با هم می‌آمیزند، بر هم تأثیر می‌گذارند و از این آمیزش کیفیت متشابهی حاصل می‌شود که آن را مزاج نامیده اند.   

مزاج معتدل مزاجی است که در آن مقادیر کیفیات متضاده در ترکیب متساوی و متقاوم باشند و این مزاج تحقیقاًکیفیت متوسط بین آنهاست.  

 هر گاه به عللی مقدار آب موجود در سلول‌های بدن زیادتر از مقدار عالی شود می‌گویند رطوبت بر مزاج غلبه کرده است. مزاج یا معتدل است یا غیر معتدل و اعتدال بخشی مزاج در انسان عرضی است (گوهری نیست) و حد معینی ندارد؛ به دلیل اینکه که در 8 حالت است که از لحاظ نوع، ضعف و حالات نفسانی و حالات درونی مزاجی اندام با هم متفاوت هستند.

با اینکه هرگز دو انسان پیدا نمی‌شود که از لحاظ مزاجی کاملاً با یکدیگر مساوی باشند. درست است که حد معینی برای مزاج با حالات هشت گانه که به آن اشاره شد تصور نمی‌شود اما بالاخره بین دو مرز افراط و تفریط حد و حدودی دارد که اگر از آن حد خارج شود، نمی‌تواند بر آن مزاج آدمی اطلاق کرد. 

  * مرز بین افراط و تفریط؟

علوی: مزاج حیوانات خارج از حد افراط و تفریط مربوط به آدمی قرار دارد. مثلاً مزاج سگ یا لاک پشت یا کرم خاکی یا زنبور و حشرات را اگر با مزاج انسان قیاس کنیم حدی و خط قرمزی به دست می‌آید که خروج از آن برای مزاج انسان جایز نیست چون دیگر به آن بدن نمی‌توان بدن آدمی گفت.

منظور آن است که اعتدال مزاجی آدمی در مرز بین افراط و تفریط ویژه انسان ما بین دو خط محدود کننده قرار گرفته است. خط قرمز تفریط و خط قرمز افراط! پس مزاج انسان نمی‌تواند مانند سگ، گرم باشد و نمی‌تواند مانند کرم خاکی سرد باشد.

 با این وجود در بین خط افراط و تفریط مزاج انسان‌ها با یکدیگر بسیار متفاوت است مثلاً کیفیات مزاجی انسان که در قطب شمال زندگی می‌کند با انسانی که در خط استوا زندگی می‌کند بسیار متفاوت اما هر دو از خط افراط و تفریط مربوط به انسان خارج نشده اند. 

* مزاج عارضی چیست؟

علوی: در حال حاضر این تغییرات مزاجی محصور در خطوط قرمز افراط و تفریط بر حسب نوع و صنف و حالات نفسانی و مزاج محیط زندگی دارای تفاوت‌های بسیاری هستند که شناخت آن برای طبیب به شدت لازم است. اگر شناخت حاصل نشود ممکن است دارویی که برای یک بیماری مشترک بین دو انسان که یکی در قطب شمال یا جنوب و دیگری در منطقه حاره استوائی زندگی می کند یکسان تجویز کرده و در این صورت دارو برای یکی از آنان شفابخش و برای دیگری می‌تواند مرگبار باشد. 

  * با توضیحات فوق چگونه مزاج شخص روزه دار با مزاج انسانی که در حال روزه گرفتن نیست می‌تواند یکسان باشد؟

علوی: صرف نظر از مزاج سن، محیط زیست، نوع صنف و غیره بر شخص روزه دار مزاج خاصی عارض می‌شود که ویژه ماه مبارک رمضان است. ابتدا تأثیرات مزاجی ماه مبارک رمضان را صرف نظر از جنبه‌های معنوی و تأثیراتی که بر روح و روان انسان می‌گذارد باید بررسی کرد.

یک مثال فرضی در مقطعی از تاریخ زندگی اولیه بشر در قاره‌ای سرسبز و حاصلخیز در اثر فراوانی باران‌های مداوم، درختان جنگلی در همه جا رشد کرده و جنگلی بسیار انبوه به وجود آوردند. حاصلخیزی همراه با رطوبت همیشگی گرچه در ابتدا بهشتی زیبا را در ذهن ترسیم می‌کند اما جنگل ها به شدت انبوه شده، در هم پیچیده و هیچ دشت و زمین باز و گسترده‌ای باقی نگذاشتند. دیگر امکان هیچ گونه کشاورزی و دامداری وجود نداشت. اکثر موجودات از نور کافی محروم شده و رطوبت شدید زیر شاخ و برگ‌های تنومند و در هم پیچیده جنگلی موجب بروز بیماری‌های خاص مناطق محروم از نور و گسترش بیماری‌های خطرناک شده بود. 

انسان‌های اولیه ناچار باید مانند حیوانات وحشی در جنگل زندگی کنند و مانند آنها شکار کنند تا بتوانند زندگی خود را تداوم بخشند. پس از گذشت ده ها سال یک بار هوای گرم و خشک بر آن منطقه حاکم گردید. شدت گرما فضای داغی و خشکی را بر اطراف جنگل حاکم کرد و این موضوع باعث ایجاد آتش سوزی شد.

آتش مناطق جنگلی بسیاری را در نوردید به شکلی که انسان های اولیه و بسیاری از وحوش ناچار به فرار و پناه بردن به قسمت های امن جنگل شدند؛ جنگل‌های بسیاری سوخت و از بین رفت. آتش سوزی در اثر باران مجدد و کاستن از هوای گرم و خشک متوقف شد اما در مناطق سوخته به تدریج دانه‌های باقی مانده و یا دانه‌هایی به وسیله باد در سطح زمین دوباره روئیدن گرفت.

انسان‌ها از این فرصت استفاده کرده و کشاورزی را آموختند و دشت‌های وسیعی را زیر پوشش کشاورزی و بعد دامداری قرار داده و از احیای بی رویه جنگل در بسیاری از دشت‌ها جلوگیری کردند و بدین ترتیب تمدن‌های بشری حاصل تحول و پیشرفت انسان‌های اولیه که به صورت وحشی زندگی می‌کردند شکل گرفت. 

این مثالی فرضی بود، بدن انسان در اثر آتش مبارک ماه مبارک رمضان مانند آتش کوه طور که موسی (ع) را به آسمان‌ها پیوند داد بدن انسان را از عفونت‌های محبوس زیر جنگل های انبوه از ناخالصی‌ها نجات می‌بخشد.

* تاثیر روزه بر بدن؟

علوی: روزه داری و برافروختن مزاج گرم و خشک  بدن انسان در اثر مرور زمان و غلبۀ مزاج های گوناگون دچار رکود و سستی می‌شود. رطوبت‌های مزاجی با رسوباتی که در آوندها و جای جای بافت ها، مفاصل و گذرگاه‌های لنفی بر جای می‌گذارند؛ انواع بیماری‌ها را در بدن ایجاد می‌کند.

به همین دلیل است که انواع روش‌های پاکسازی از جمله مسهل‌ها، حقنه‌ها، آبزن‌ها و عطسه آورها از هزاران سال پیش وجود داشته است. گزارشات تاریخ علوم پزشکی از وجود علوم پزشکی در هزاره‌های قبل از میلاد مسیح (ع) حکایت می‌کند.

ادیان الهی نیز هر کدام به نوعی روزه داری و امساک از خوراکی را برای پیشگیری از بیماری‌ها و نیز تقرب به خداوند در دستور کار خود داشته اند. 

 با ظهور دین مبین اسلام روزه داری در شکل امروزی واجب شد. دستور روزه داری مستقیماً در قرآن کریم ذکر شده است، این در حالی است که انواع روش های پیشگیری و درمان به صورتی عجیب و مسلسل وار از دهان مبارک پیامبر (ص) هر روز و هر ساعت و به هر مناسبتی برای امت مسلمان بازگو می شد.

 پیامبری که خود طبیب طبیبان بود پس از دریافت آیات مربوط به روزه داری علاوه بر تأیید تمامی روش‌های طبی: «صوموا تصح؛ روزه بدارید تا سالم باشید» را در میان مسلمانان رایج کرد.   

قطعاً این روش یعنی روزه‌داری از دیگاه پزشکی به دلیل آن که مستقیماً بر اساس نص قرآن کریم از زبان خدا و پیامبرش صادر گردیده باید خصوصیات منحصر به فرد و ممتاز داشته باشد.

حجامت و پاکسازی عروق از خون‌های زائد هم از طریق خداوند با واسطه جبرئیل و به وسیله پیامبر اسلام برای مسلمانان بازگو شده است. اما روزه داری روشی برای پیشگیری از بیماری‌هاست که ویژگی خاصی دارد. روزه داری هم نوعی پاکسازی و تعدیل است اما ویژگی خاص آن چیست؟   

* ویژگی خاص روزه داری چیست؟

علوی: به نظر ما از ویژگی‌های خاص روزه داری همانا غلبه مزاج گرم و خشک است که در ریزترین و در بین ریز ذره‌های بدن آتشی مقدس و پاک کننده ایجاد می‌کند و بدین ترتیب آنچه از طریق مسهل، انفیه، حجامت، فصد، زالو درمانی، حقنه، آبزن، قی آورها و .... هنوز پاکسازی کامل نشده است، به وسیله روزه پاکسازی شده و پس از گذشت یک ماه از زمان روزه داری، روزه دار با بدنی جوان و نو مانند آن که تازه خلق شده زندگی جدیدی را شروع می‌کند و برای تأکید بر این سلامتی و به شکرانه آن ذکات فطره می‌پردازد.

مگر نه اینکه ذکات فطره زکات سلامتی بدن است!؟  به این دلیل است که بدن روزه دار همواره گرم است؛ چراکه بلغم‌های غلیظ که در روزنه‌های بدن چسبیده می‌سوزند و حرارت ایجاد می‌کنند. چنین است که آب دهان روزه دار را اگر در دهان مار بریزند؛ مار را از پای در می آورد!  روزه نه تنها بلغم‌های غلیظ بلکه ماده رسوبی هر خلطی را که رسوب کرده و روزنه‌ها را بسته می‌سوزاند.

گرمای آن به شکلی در میان ریز ذره‌ها نفوذ می‌کند که تنها سوزانندۀ بلغم غلیظ نیست بلکه هر خلط رسوبی سودا شده را نیز آتش می‌زند. هنگامی که همه آلاینده‌ها و کثافات را سوزاند آتش ماه مبارک رمضان با ظهور عید فطر خاموش و بهشت زندگی سالم برای یک سال زندگی بهتر فرا روی انسان قرار می‌گیرد.

* ضعف و سستی روزه دار به معنای سرد شدن مزاج است؟

علوی: ضعف و سستی روزه دار به معنای سرد شدن مزاج نیست! غلبه صفرای حار موجب تخلیه سریع انرژی شده، خشکی گرما را و گرما خشکی را افزایش می‌دهد و زوائد بدن را در هر جا که مخفی شده باشد احاطه کرده و می سوزاند و حاصل آن به صورت دود (دخان) درآمده و سبک می‌شود.

این سبک شدن بدان سبب است که بتواند از اندام ها به سوی مسامات (منافذ) بدن حرکت کند و از آن به خارج بدن راه یابد. این دفع همان دفع دخانیه است؛ که در مبانی طب سنتی آمده اخلاط ردیه اضافی به صورت دخان در مسیر دفع به صورت مو و ناخن و امثال آن در می‌آیند.

بخشی از این اخلاط ردیه دخانیه که سبک تر شده اند به صورت ارواح ردیه از سافل (پایین ترین) اعضاء بدن به اعلاهای (بالاترین) اندام ها صعود کرده وارد سیستم حرارتی دفعی بدن شده و خارج می‌شود. سیستم حرارتی بدن دائماً ارواح دخانیه را در یک سیر صعودی از بدن خارج می‌سازد.

ارواح دخانیه در سیستم دفعی حرارتی از بدن به سمت بالاترین قله دفع زوائد دخانیه که رأس یا سر نام دارد و به جوانب اعضاء به سوی پوست بدن هدایت می‌شوند و از هر کجا که موی می‌روید به خارج از بدن راه پیدا می‌کنند. سیستم حرارتی بدن با میدان مغناطیسی زمین و تحت تأثیر الکتریسیته زمین که از کف پاها وارد بدن می‌شود همراه شده تا بتواند حرارت‌های دفعی بدن را به سوی سر و جوانب اندام‌ها هدایت کرده تا از طریق مسامات پوست دفع شود. 

در ماه مبارک رمضان اندام‌های دفعی بدن مواجه با کم کاری می‌شوند. ادرار، مدفوع، تعریق کاهش می‌یابد و بهترین نیروی دفع کننده همان نیروی دفعی دخانیه است که نقش مهمی را در پاکسازی بدن از اخلاط بر عهده می‌گیرد.  

*  روزه داری عامل پیشگیری از تمامی بیماری‌ها است؟

علوی: بنابراین روزه داری عاملی مهم در پیشگیری از تمامی بیماری‌ها از جمله سرطان، سکته، نسیان، رعشه (پارکینسون)، ام.اس و انواع بیماری‌های صعب العلاج به حساب می‌آید و تا سال بعد بدن انسان را از همه بیماری‌ها بیمه می کند. عامل اصلی بروز بیماری های خطرناک تکاثف شدید خون و رسوب گذارای مواد فاسد ردیه در عروق و در آوندهای گوناگون بدن است که روزه داری با استفاده از مزاج گرم و خشک به بهترین شکل ممکن تمامی تکاثفّ‌ها و آلودگی‌ها را در بدن می‌سوزاند.

مزاج گرم و خشک؛ مزاج ویژه ماه مبارک است که بهتر است کیفیات آن را بهتر بشناسیم تا بهتر بتوانیم در این ماه پر برکت از آن استفاده کنیم. ماه مبارک رمضان برای اکثریت افرادی که دارای مزاج رطوبی چه سرد و چه گرم هستند فوائد بی شماری خواهد داشت؛ اما برای صاحبان مزاج گرم و خشک و سرد و خشک تا حدودی که خارج از اعتدال نباشد فایده دارد و اگر از اعتدال خارج گردد زیان هایی را به بار می آورد.

  به همین دلیل است که توصیه‌های پیامبر اکرم (ص)  و سایر ائمه معمصومین (س) و بعد از آنان دانشمندان و فقهای دین وارد عمل شده و به امت مسلمانان می‌آموزند که چگونه در ماه مبارک رمضان رفتار کنند که نه تنها زیانی متوجه روزه داران نشود بلکه بهترین استفاده را نیز از آن ببرند.

مزاج ویژه ماه مبارک رمضان گرم و خشک است چه دستوراتی برای تغذیه در این ماه مفید خواهد بود. اگر بخواهیم ساده اندیشی کنیم بلافاصله این معنی در ذهن متبادر می‌شود که مزاج مقابل یعنی سرد و تر را به عنوان دستور غذایی در ماه مبارک رمضان باید برگزید.

توجه داشته باشیم که مزاج گرم و خشک با آتشی که می‌افروزند بسیاری از مواد غذایی قندی را نابود می‌کند. در نتیجه ضعف بر روزه دار غلبه می‌کند پس مصرف مواد گرم و شیرینی در این ماه لازم است، اما این به معنای غلبه سردی نیست.

*میزان نقش آفرینی گرمی به تنهایی بیشتر است یا خشکی؟

علوی: در حالی که این دو مزاج که یکی فاعله و دیگر منفعله است، پا به پای هم و موازی یکدیگر و وابسته به هم عمل می‌کنند. از نقطه نظر دانش تغذیه در ماه مذکور نقش خشکی اندکی بارزتر از گرمی به نظر می‌رسد. بنابراین صاحبان مزا‌ های خشک و لاغر اندام‌ها و بیماران پوستی که دارای اگزما یا کهیر و بیماری‌های التهابی هستند بیشتر باید مراقب رفتار تغذیه ای خود در این ماه باشند.

بیماری‌های خود ایمنی (آتوایمیون) یا به تعبیر ما حساسیتی از زمره مزاج های گرم و خشک یا سرد و خشک هستند که در صورت عدم اعتدال مزاجی با مزاج ماه رمضان درگیری و مشکل پیدا خواهند کرد.