گروه گزارش ویژه مشرق - سیاست‌مدار کهنه‌کار اتحاد جماهیر شوروی "ادوارد شواردنادزه" (Eduard Shevardnadze) و رییس جمهور سابق گرجستان دوشنبه 16 تیر ماه در سن 86 سالگی در اقامتگاه خود در شهر تفلیس پایتخت این کشور پس از گذراندن یک دوره طولانی بیماری درگذشت. در گزارش پیش رو مقاطعی از زندگی وی از پیوستن به حزب کمونیست تا ریاست جمهوری گرجستان و تحولات انقلاب گل رز که به برکناری وی انجامید را مرور خواهیم کرد.

دوران جوانی تا دبیر کلی حزب کمونیست گرجستان

"ادوارد آموروسیویچ شواردنادزه" 25 ژانویه 1928 میلادی در در روستای ماماتی حومه شهر لانچخوتی در غرب گرجستان از اتحاد جماهیر شوروی سابق به دنیا آمد. فرزند یک معلم گرجی که پدر او از طرفداران آتشین حزب کمونیست بود در سال 1948 و زمانی که تنها 20 سال سن داشت به عضویت لیگ جوانان حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی سابق درآمده و در سال ۱۹۵۱ میلادی از مدرسه کمیته مرکزی این حزب فارغ التحصیل شد.

نشان اعضای لیگ جوانان حزب کمونیست

ادوارد به سرعت پله‌های ترقی را پیموده و طی سال‌های 1957 تا 1961 میلادی به عنوان دبیر کل کمیته مرکزی شاخه جوانان حزب کمونیست گرجستان انتخاب گردید. در طی همین دوران بود که او با میخائیل گورباچف - آخرین رهبر  شوروی سابق – آشنا گردید. روابطی که موجب شد تا سال‌ها بعد از سوی گورباچف به عنوان آخرین وزیر خارجه شوروی انتخاب گردد.

در سال 1961 شواردنادزه به علت اختلافات درون حزبی از مقام خود برکنار و این دوری از حزب تا سال 1964 ادامه داشت.

بازگشت وی به صحنه سیاست با انتخاب او به عنوان معاون وزیر کشور گرجستان در سال 1964 میلادی همراه و در سال 1965 میلادی ریاست این وزارتخانه را برعهده گرفت.

طی مدت تصدی وزارت کشور او تحرکات زیادی با عنوان مبارزه با فسادهای اداری در گرجستان را رهبری نموده که به دستگیری، بازداشت و زندانی شدن تعداد زیادی از اعضای حزب در گرجستان منجر شد. فعالیت‌های او در این خصوص مورد تایید دولت مرکزی قرار گرفته و بدین ترتیب به عنوان دبیر دوم حزب کمونیست گرجستان انتخاب شد. این انتخاب سبب گردید تا او در فعالیت‌های حزب حضوری موثر داشته و با مطرح کردن خود در سال 1972 میلادی از سوی دولت مرکزی به عنوان دبیر کل حزب کمونیست گرجستان انتخاب و به مقام رسمی عالی رتبه‌ای در جمهوری گرجستان تبدیل شود.

دبیر کلی حزب کمونیست تا وزارت امور خارجه شوروی

در سال‌های تصدی دبیر کلی حزب کمونیست گرجستان، شواردنادزه همان‌گونه که اشاره گردید کمپینی بر ضد فساد اداری در گرجستان را رهبری نموده که با مخالفت‌ها و حمایت‌هایی از سوی دولت مرکزی، مردم و سایر اعضای حزب مواجه می‌شد. یکی از مهم ترین اقدامات او در این زمان محکوم نمودن دبیر کل سابق حزب کمونیست گرجستان به فساد مالی بود که با سر و صدای فراوانی در آن زمان همراه بود.

واسیل ام زاوانادزه اولین دبیر کل حزب کمونیست گرجستان

شواردنادزه همچنین در این مدت اصلاحاتی در حوزه‌های مختلف صنعتی، کشاورزی و گمرکی گرجستان انجام داد که برخی از آن‌ها مانند اصلاحات کشاورزی، به افزایش تولید در گرجستان منجر و به الگویی در کل اتحاد جماهیر شوروی سابق تبدیل شد.

یکی دیگر از اقدامات او در این ایام انجام برخی نوآوری‌ها و تغییرات در حوزه‌های سیاست داخلی و خارجی گرجستان بود. به عنوان نمونه او مرکزی برای جمع آوری، مطالعه و تجزیه و تحلیل نظرات سیاسی مردم ایجاد کرد که این مرکز حاصل فعالیت‌های خود را در اختیار کمیته مرکزی حزب کمونیست گرجستان قرار می‌داد.

سلسله اقدامات و تحرکات شواردنادزه در مقام دبیر کلی حزب کمونیست گرجستان بسیار مورد نظر مسکو قرار گرفته و وی در سال 1976 میلادی به عضویت کمیته مرکزی حزب کمونیست درآمد . مراتب ترقی او ادامه یافته و در سال 1978 میلادی عضو کمیته سیاسی حزب گردید.

او در طی مدت حضور در کمیته مرکزی حزب به واسطه آشنایی که با میخائیل گورباچف در دوران جوانی داشت روابط خود را با وی مستحکم نموده و یکی از طرفداران جدی گورباچف در دستیابی به سمت دبیر کلی حزب کمونیست و به تبع آن رهبر شوروی سابق بود. این وضعیت سبب گردید تا در سال 1985 میلادی گورباچف وی را به عنوان وزیر امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی انتخاب نماید.

سخنرانی شواردنادزه در میان اعضای مرکزی حزب کمونیست-1981

تصدی وزارت امور خارجه تا فروپاشی شوروی

شواردنادزه در طی سال‌های 1985 میلادی تا 1991 سمت وزارت امور خارجه شوروی سابق تحت رهبری میخائیل گورباچف را عهده‌دار گردید. گورباچف با دو برنامه اصلاحات سیاسی با عنوان گلاسنوست – فضای باز – و اصلاحات اقتصادی با عنوان پرسترویکا – بازسازی اقتصادی – فعالیت خود را آغاز نمود.

یکی از مهم‌ترین حوزه‌ها در برنامه اصلاحات سیاسی گورباچف را حوزه ارتباطات خارجی شوروی در بر می‌گرفت. شوروی با دو موضوع مهم در سیاست خارجی خود مواجه بود؛ تهاجم نظامی به افغانستان و افزایش تنش‌ها میان امریکا و شوروی موسوم به جنگ سرد.

نقش مهم نیز از طرف گورباچف در حل و فصل این موضوعات بر عهده شواردنادزه گذاشته شد.

ادوارد شواردنادزه در کنار میخائیل گورباچف

تفکرات شواردنادزه در طی مدت تصدی دبیر کلی حزب کمونیست گرجستان که به اقدامات او در اصلاحات سیاسی و اقتصادی منجر گردید یک بار دیگر نیز در صحنه سیاست خارجی شوروی خود را نمایان نموده و او سیاست نزدیکی به غرب و کاهش تنش‌ها با ایالات متحده را در دستور کار قرار داد.

ملاقات گورباچف و شواردنادزه با رونالد ریگان رییس جمهور وقت امریکا – 1986

آغاز به خروج نیروهای شوروی از افغانستان که در سال 1987 آغاز و در سال 1989 به اتمام رسید، خروج نیروهای نظامی از سایر مناطق مانند مغولستان، امضای معاهده کاهش سلاح های هسته ای با امریکا در سال 1987 میلادی از جمله این سیاست ها می باشد.

امضای معاهده کاهش سلاح‌های هسته‌ای میان امریکا و شوروی- 1987 میلادی

سیاست‌های شواردنادزه در مدت تصدی سمت وزارت امور خارجه با انتقادات بسیار اعضای حزب کمونیست روبرو گردید و تا جایی پیش رفت که وی را به خیانت متهم کردند.

سخنرانی شوارد نادزه در ژنو در خصوص تسلیحات هسته ای -1987

وی در واپسین ماه‌های حیات شوروی سابق، به دلیل انتقادات وارد شده از سمت خود استعفا داد .

سفر به جمهوری اسلامی ایران و دیدار با حضرت امام (ره)

اما شاید بتوان مهم‌ترین اتفاقی را که طی دوران تصدی وزارت امور خارجه شواردنادزه، شوروی شاهد آن بود پیام امام خمینی (ره) به گورباچف و دیدار شواردنادزه با امام (ره) تلقی نمود.

در روز یازدهم دی ماه 1367 (نخستین روز سال 1989 میلادی)، خبرگزاری‌های دنیا خبر مهم و شگفت‌آوری را برای مخاطبان خود مخابره کردند: امام خمینی(ره) رهبر و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، پیام مهمی را خطاب به میخائیل گورباچف و کمونیسم بین‌المللی صادر کرد. در پی صدور این نامه اسفند 1367 وزیر خارجه شوروی به دیدار امام خمینی (ره) رفت.

حضور شواردنادزه در تهران و دیدار با مقامات ایران

وی به جماران رفت تا پیام گورباچف را به استحضار امام (ره) برساند. حضرت امام در پیام خود به گورباچف ضمن تبیین برخی مسائل و پیش بینی شکست کمونیسم، رهبر اتحاد جماهیر شوروی را به پذیرش اسلام دعوت کرد. شواردنادزه به تهران آمد تا پیام گورباچف را که در پاسخ به پیام امام خمینی (ره) بود در اختیار بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران قرار دهد.

محمدجواد لاریجانی در توضیح آماده‌سازی شرایط دیدار امام با شواردنادزه می‌گوید:

جلسه قرائت پیام گورباچف در پاسخ به امام، جلسه سختی بود و فضای سنگینی داشت، كه امام با یك عرقچین و شمد وارد جلسه شدند و همه متعجب شدیم. لباس رسمی هم نپوشیده بودند. امام چند دقیقه بیشتر در جلسه نماند و به نشانه اعتراض وسط حرف‌های شواردنادزه كه پیام گورباچف را می‌خواند، بلند شد.

شواردنادزه سال‌ها بعد - خرداد 1389 - در ديدار با سفير ایران در گرجستان با يادآوری ديدار تاريخی خود با امام خمينی تاکيد کرد که همواره به خود می‌بالد که تنها مقام عالی‌رتبه خارجی بود که افتخار ملاقات با امام را داشته است.

ریاست جمهوری گرجستان تا انقلاب گل رز

جمهوری تازه استقلال‌یافته گرجستان پس از فروپاشی شوروی نخستین انتخابات ریاست جمهوری خود را در 26 ماه مه 1991 برگزار نمود. در این انتخابات "زودیا گامساخوردیا" که قبلا ریاست شورای عالی گرجستان را بر عهده داشت توانست با کسب 86.5 درصد آراء به مقام ریاست جمهوری انتخاب شود. جنبش ملی‌گرا به رهبری گامساخوردیا، برای خروج از سلطه مسکو و کسب استقلال ملی شکل گرفته بود.

زودیا گامساخوردیا

دوران ریاست جمهوری وی با تحولات استقلال مناطق جدایی‌طلب آبخازیا و اوستیای جنوبی همراه بوده و درگیری‌های داخلی میان طرفداران وی و مخالفانش و همچنین تداوم جنگ در این دو منطقه سبب گردید تا گامساخوردیا یک سال بعد در تاریخ 6 ژانویه 1992 مجبور به ترک کشور شود.

در ماه مارس همان سال شواردنادزه به گرجستان بازگشت تا ریاست شورای دولتی جمهوری این کشور را بر عهده گیرد. در اکتبر 1992 شواردنادزه پس از برگزاری انتخابات پارلمانی به مقام ریاست آن برگزیده شد. پستی که از لحاظ اختیارات هم‌رتبه ریاست جمهوری بود. در طی این مدت وی تلاش خود را بر آرام نمودن اوضاع داخلی کشور متمرکز نموده تا این که در انتخابات نوامبر سال 1995 میلادی با کسب 70% آراء به مقام ریاست جمهوری برگزیده شد.

وی همچنین مجددا سال 2000 میلادی در انتخاباتی که با شایعه تقلب همراه بود برای بار دوم با کسب 80% آراء به مقام ریاست جمهوری گرجستان انتخاب گردید.

دوران ریاست جهوری شوارد‌نادزه با اتفاقات مختلفی همراه بود، در حوزه داخلی او با مخالفین بسیاری مواجه گردید که مهم‌ترین آن‌ها را افرادی تشکیل می‌دادند که در دوران وزارت کشور وی در زمان شوروی سابق به اتهامات فساد اداری بازداشت و زندانی شده بودند.

ایجاد درگیری و بحران توسط طرفداران رییس جمهور برکنار شده گامساخوردیا در مناطق غربی گرجستان با نیروهای دولتی که در نهایت با دخالت نظامیان روسی به نفع شواردنادزه به اتمام رسید و همچنین وقوع چندین مورد انفجار و اقدام به ترور شواردنادزه از مهم‌ترین اقدامات مخالفین در این دوران می‌باشد.

اما در حوزه سیاست خارجی مهم‌ترین اقدام وی را می‌توان نزدیکی بسیار به امریکا در قالب سیاست دوستی با غرب نام برد. سیاستی که در نهایت موجب استحکام دولت و قدرت وی نشد تا یکی از قربانیان نسخه‌های غربی انقلاب‌های رنگی و مخملی لقب بگیرد.

ملاقات شواردنادزه با بیل کلینتون رییس جمهور وقت امریکا –واشنگتن 1997

اتخاذ سیاست نزدیکی به غرب توسط شواردنادزه سبب گردید تا امریکایی‌ها با خیالی آسوده به نفوذ در منطقه استراتژیک قفقاز جنوبی پرداخته و گرجستان به یکی از دریافت‌کنندگان کمک‌های نظامی امریکا در منطقه بدل گردد. امضای پیمان نظامی با ناتو از مهم‌ترین این موارد بوده که با واکنش‌ها روس ها همراه بود.

نقطه اوج جهت‌گيري گرجستان به سمت غرب پس از حوادث 11 سپتامبر و هنگام حمله آمريكا به عراق بود كه با اعلام تهديد رژيم عراق براي امنيت جهاني و عدم كارايي شوراي امنيت، تفليس به صف حاميان كاخ سفيد پيوست و پايگاه‌هاي خود را براي انجام عمليات‌هاي نظامي عليه عراق به روي نيروهاي آمريكا باز گذاشت و مقامات گرجي بارها آمادگي خود را براي ارسال نيرو به عراق و در اختيار گذاشتن پايگاه‌هاي نظامي اعلام كردند.

سیاست خارجی شوارد نادزه را در طی مدت ریاست جمهوری می‌توان به صورت ذیل ترسیم نمود:

· سیاست اتکاء به غرب به منظور تعدیل در سیاست سلطه گرایانه روسیه بر گرجستان (93-1992)

· گرایش به سوی روسیه و بهبود روابط با این کشور (1995-1993) به دلیل عدم حمایت جدی از سوی غرب

· در نهایت سیاست تعادل و توازن با روسیه و غرب ( 2003-1995)

ملاقات روسای جمهور حوزه قفقاز – روسیه، آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان – 2003

شواردنادزه همان‌گونه که اشاره شد در حوزه داخلی نیز با مخالفین جدی روبرو بود به طوری که در طی دوران حکومت با اتهامات ایشان مبنی بر انحصار اقتصادی و فسادهای مالی توسط خود و خانواده‌اش مواجه بود. مطابق آمارهای منتشرشده دولت گرجستان در سال 2003-2002 مقام ششم را از لحاظ فساد مالی در دنیا دارا بوده است.

عواملی چون ناکارآمدی سیستم سیاسی، فساد گسترده مالی، لاینحل ماندن مسأله جدایی‌طلبی در آبخازیا و اوستیای جنوبی فضای عمومی کشور را به سمت شکل‌گیری اعتراضات مردمی در سال 2003 هدایت نمود.

وقوع انقلاب گل رز در گرجستان

نوامبر سال 2003 را می توان تاریخ شروع انقلاب مخملی در گرجستان نامید که به برکناری ادوارد شواردنادزه از قدرت انجامید. گرجستان در این تاریخ شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بود. این انتخابات با اعتراضات ناظران بین‌المللی مانند سازمان ملل مواجه گردید که دولت شواردنادزه را متهم به تقلب گسترده در آن نمودند. در این انتخابات احزاب مخالف دولت با حضور شخصیت‌های سیاسی مانند زوراب ژوانیا، نینو بورجانادزه و میخائیل ساکاشویلی که به تروئیکای گرجستان مشهور و از حمایت‌های آمریکا برخوردار بودند، خواستار استعفای ادوارد شواردنادزه از قدرت شدند.

دیدار شوارد نادزه با مخالفین 9 نوامبر 2003

سمت چپ تصویر؛ نفر اول از پایین زوراب ژوانیا، میخائیل ساکاشویلی و نینو بورجانادزه

رهبران مخالفان پس از ملاقات با شواردنادزه که با نتیجه خاصی همراه نبود به طرفداران خود فرمان حضور و اعتراضات خیابانی را دادند. مخالفین تجمعی گسترده را در مقابل ایوان تالار شهر تفلیس، سازماندهی کردند و مخالفت خود را با انتخاب مجدد ادوارد شواردنادزه اعلام کردند.

میخائیل ساکاشویلی به شوارد نادزه هشدار داد که اگر وی استعفا ندهد، احتمال وقوع کودتا دور از انتظار نخواهد بود. در هنگام اولین جلسه سخنرانی ادوارد شواردنادزه در پارلمان جدید در ساعت 5 عصر روز 22 نوامبر 2003، طرفداران ساکاشویلی با در دست داشتن شاخه های گل رز وارد پارلمان شدند و خواستار استعفای دسته جمعی و بر کناری وی از قدرت شدند. پس از آن، ادوارد شواردنادزه پارلمان را ترک کرد.

شوارد نادزه در میان محافظین خود- نوامبر 2003

ادوارد شواردنادزه با حمله مخالفان به ساختمان ریاست جمهوری، مجبور به استعفا شد و پس از کناره گیری او از قدرت نخستین انقلاب رز گرجستان در 23 نوامبر 2003 به پیروزی رسید و در انتخاباتی که در 4 ژانویه سال بعد برگزار شد ، میخائیل ساکاشویلی توانست به مقام ریاست جمهوری دست پیدا کند و در 25 ژانویه در تفلیس به عنوان رئیس جمهور سوگند یاد کرد.

 فیلمی درباره انقلاب گل رز گرجستان

میخائیل ساکاشویلی با انقلاب محملی و با حمایت آمریکا شواردنادزه را مجبور به کناره‌گیری کرد

انزوای سیاسی

شواردنادزه در سخنانی پس از برکناری می‌گوید: غرب در گذشته نیز به کسانی که بر مسند قدرت قرار گرفتند، کمک کرد. آن‌ها به خودشان می‌گویند: شواردنادزه آدم خوبی بود. ما با او همکاری خوبی داشتیم؛ اما هر چیزی به پایان می‌رسد و حالا وقت رفتنش بود. غرب به خود می‌گوید که حالا پس از شواردنادزه باید با چه کسی معامله کنیم؟ آن‌ها دنبال یک نفر گشتند و آن سه نفر را پیدا کردند.

نگاهی به زندگی سیاسی شوارد نادزه به روایت تصاویر

دولت وقت آلمان، به پاس خدماتی که به وحدت دو آلمان کرد، اعلام داشتند که از شواردنادزه به عنوان پناهنده سياسی در کشورشان استقبال خواهند کرد!

اما او ترجیح داد تا پایان عمر در خانه‌ای در تفلیس روزگار خود را سپری نماید. دولت جدید گرجستان نیز در سال 2004 اعلام نمود که بر علیه شواردنادزه اعلام جرم نخواهد کرد.

شواردنادزه در سال 2005 در مصاحبه با یک شبکه تلویزیونی در گرجستان از دشواری‌های زندگی خود گلایه کرده و گفته بود: در فقر زندگی می‌کنم. به گفته او، مستمری بازنشستگی وی اندک است و حدود 4 هزار دلار به اداره برق بدهکار است.

نهایتا وی در در سن 86 سالگی و پس از حدود 11 سال خانه نشینی در اثر بیماری از دنیا رفت.

کلام آخر

زندگی سیاسی ادوارد شواردنادزه که با فراز و نشیب‌های فراوانی همراه بود تصویر سیاستمداری را ترسیم می‌نماید که در دوران فعالیت خود هرگونه تحرکی را در پازل بلوک غرب و شرق ترسیم می‌کند. در زمان جوانی خود با تفکرات ضدغربی کمونیستی تا دوران وزارت امور خارجه که متمایل به سیاست‌های غرب می‌شود. دوران ریاست جمهوری وی نیز با مواضع زیگزاگی از حرکت در مسیر همراهی با امریکا یا شوروی و نهایتا نزدیکی به روس‌ها در اواخر دوران قدرت و برکناری نرم توسط آمریکایی‌ها.

شاید وی در روزهای آخر عمر خود خاطره ملاقات با حضرت امام(ره) را بارها در ذهن خود مرور کرده باشد، هنگامی که از فروپاشی شوروی و به تاریخ پیوستن کمونیست خبر می‌دادند.

لزوم عدم وابستگی به غرب و شرق شاید برای شواردنادزه معنای واقعی خود را هنگامی نشان داد که او در انزوای سیاسی قرار گرفت و به عبرتی برای سیاستمداران تبدیل شد. 

منابع و مآخذ: 

http://www.ibiography.info/facts/eduard-shevardnadze.html

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/540191/Eduard-Shevardnadze

http://www.magticom.ge/magazine/2000-1/2000-1-14.html

http://www.japantimes.co.jp/news/2014/07/08/world/politics-diplomacy-world/last-soviet-foreign-minister-remembered-allies-enemies/#.U74-oECbKM8

http://www.state.gov/t/avc/rls/199564.htm

http://www.encyclopedia.com/topic/Eduard_Amvrosiyevich_Shevardnadze.aspx

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/451371/perestroika

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/234864/glasnost

http://www.newsbomb.gr/global/news/story/469271/former-georgia-president--eduard-shevardnadze--has-died-aged-86

http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3257047.stm

http://www.rferl.mobi/a/25147021/i0.html

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13910809000924

http://biography.yourdictionary.com/eduard-amvrosevich-shevardnadze