گروه گزارش ویژه مشرق - رجب طیب اردوغان به تهران آمد. او سال 1392 هنگامی‌ که نخست‌وزیر بود به تهران آمده و با حسن روحانی که به تازگی رئیس‌جمهور شده بود، دیدار کرده بود. حالا پس از 14 ماه از آن روز، اردوغان این‌بار به عنوان "رئیس جمهور" ترکیه به تهران آمده است؛ در اوج مخالفت‌ها با سفر او پس از انتقادات و حملات بی‌سابقه‌ای که در هفته‌های اخیر به ایران کرده بود. او در مصاحبه با شبکه فرانس24 مدعی شد ایران قصد شکار داعش در منطقه را دارد تا خود جای آن را بگیرد!

پس از این اظهارات بود که نمایندگان مجلس، رسانه‌ها و کارشناسان خواستار لغو سفر رئیس‌جمهور ترکیه به ایران شدند. اردوغان نیز البته در واکنش به این اعتراضات، گفت: "نمایندگان ایران در سطح من نیستند". محمد جواد ظریف وزیر خارجه که در لوزان سوئیس بود واکنش نشان داد و وزارت خارجه هم کاردار سفارت ترکیه را احضار کرد.

در نهایت با تصمیم مسؤولان نظام، سفر اردوغان به تهران که پیش از این اظهارات برنامه‌ریزی شده و دستورکار آن در ابعاد مهم بین دو کشور و منطقه‌ای بود، انجام شد.

همزمان با سفر رئیس جمهور ترکیه به تهران، ضمن معرفی اجمالی او، فراز و نشیب‌های ترکیه در دوره اردوغان و اردوغان در جایگاه نخست‌وزیری تا ریاست جمهوری و آنچه در سفر او به تهران گذشت را بررسی خواهیم کرد.

اردوغان؛ از شهرداری تا ریاست جمهوری

رجب طیب اردوغان (Recep Tayyip Erdoğan) دوازدهمین رئیس جمهور ترکیه، به تازگی شصت‌سالگی‌اش را جشن گرفته است. اردوغان اصالتا گرجستانی و از مهاجران است. فعالیت سیاسی او به عنوان یک مقام رسمی، از سال 1994 با پیروزی در انتخابات شهرداری‌ها در استانبول آغاز شد. پیش از این، وی در یکی از احزاب وفادار به نجم‌الدین اربکان در سطح اتحادیه‌های دانشجویی فعالیت می‌کرد.

اردوغان از سال 1994 رسما شهردار استانبول شد و تحولات بزرگی در زیرساخت‌های این شهر از جمله در حوزه حمل و نقل و محیط زیست ایجاد کرد. سه سال بعد پس از تصمیم دادگاه قانون اساسی ترکیه مبنی بر انحلال حزب رفاه ترکیه (وابسته به نجم‌الدین اربکان)، اردوغان در تجمعی اعتراضی هواداران این حزب شعری را خواند که براساس قوانین ترکیه، دعوت به خشونت و ترویج نفرت مذهبی تشخصی داده شد و شهردار استانبول به 10 ماه زندان محکوم شد. هرچند بیش از 4 ماه (در اواسط سال 1999) در زندان نماند، اما همین محکومیت سبب شد تا از سمت شهرداری عزل و از شرکت در انتخابات پارلمانی نیز محروم شود.

اما اردوغان رگه‌های قدرت‌طلبی را همان موقع هم در خود داشت و بیش از 3 سال از صحنه سیاست دور نماند. سال 2001 حزب عدالت و توسعه را تأسیس کرد و یکسال بعد هم در انتخابات پارلمانی، به پیروزی چشمگیری دست یافت. اما بدلیل همان محکومیت قبلی، امکان نخست وزیری نداشت. بنابراین عبدالله گل نخست وزیر ترکیه شد. یکسال بعد هم بدلیل تخلفات انتخاباتی، هیئت عالی انتخابات ترکیه، ضمن ابطال انتخابات قبلی، انتخابات مجدد برگزار کرد و آن زمان بود که با اصلاح قانون، رهبران حز ب معترض حزب جمهوری خلق، امکان حضور در انتخابات را یافتند. و اینگونه پس از پیروزی دوباره حزب عدالت و توسعه، اردوغان به نخست‌وزیری رسید و تا 11 سال در همین پست ماند.

همه مشکلات اردوغان؛ از فساد در داخل تا زمین‌گیر شدن در خارج

علیرغم اقدامات مثبت اردوغان در شهرداری استانبول، دوره 11 ساله نخست‌وزیری وی بویژه در سال‌های پایانی، دوره پر چالشی بود. یکی از مهمترین این چالش‌ها، اختلاف آغاز اردوغان و حزب عدالت و توسعه (AKP) با فتح‌الله گولن بود. گولن به چند دلیل به مخالفت با اردوغان پرداخت و از حمایت از حزب AKP دست کشید. مخالفان اردوغان چند سالی است که بدلیل برخی اقدامات، اردوغان را دیکتاتور و تمامیت‌خواه می‌نامند. دلایلی از جمله:

- گولن معتقد بود دولت اردوغان در سال‌های اخیر از روند اصلاحات و تقویت دموکراسی در کشور سر باز زده و در تدوین قانون اساسی جدید کشور نیز ناکام مانده است. رویکرد شرقی اردوغان و روگردانی از اتحادیه اروپا از دیگر عوامل این اختلافات است.

- تنش با اسرائیل و دور شدن از اردوگاه غرب، ترکیه را به ایران و روسیه نزدیکتر کرد و این به نفع گولن نبود.

- بازگشت اردوغان به سیاست‌های نجم‌الدین اربکان در سیاست‌خارجی و دخالت در کشورهای همسایه، مورد انتقاد جماعت گولن بود.

- سیاست باز دولت نسبت به کردها و آشتی با آنها ملاحظاتی را نسبت به نحوه تعامل دولت ترکیه برای جماعت گولن ایجاد کرد. این در حالی است که دولت ترکیه حل نهایی مشکل کردها را برای حال و آینده این کشور مهم می‌داند.

- سیاست نزدیک‌شدن اردوغان به تهران از دیگر ابعاد این اختلافات بود، جماعت گولن مدعی است که باید نسبت به سیاست‌های فرقه‌گرایانه! تهران و اهداف توسعه‌طلبانه آن محتاطانه‌تر عمل کرد.

- افزایش فشارهای دولت اردوغان بر هواداران گولن و دور کردن آنها از مناصب مهم و بستن برخی مراکز آموزشی آنها. دولت ترکیه معتقد است که تیم گولن می‌خواهد در دولت مشارکت داشته باشد، اما نمی‌خواهد مسئولیت‌های این مشارکت را بپذیرد.

(گزارش ویژه مشرق درباره گولن را از اینجا مطالعه کنید)

بحران فساد در دولت ترکیه

دسامبر 2013 پلیس جرایم سازمان‌یافته ترکیه در عملیاتی، حدود 50 نفر از نزدیکان اردوغان را به اتهام فساد مالی، رشوه و پولشویی بازداشت کرد که پس از مدتی پای ایران و دور زدن تحریم‌ها هم به این پرونده باز شد. اردوغان در اولین واکنش، هواداران گولن را که در سیستم قضایی و پلیس این کشور نفوذ داشتند به توطئه در آستانه انتخابات این کشور، متهم کرد. پس از این بود که خانه‌تکانی اردوغان در پلیس و دستگاه قضایی این کشور آغاز شد. وی با تشکیل شورای عالی قضایی و رسیدگی به اتفاقات رخ داده، نزدیک به 300 قاضی و دادستان را از سمت خود برکنار کرد. وی به سراغ پلیس و حتی محافظان خود نیز رفت و 23 نفر را برکنار کرد. بیش از 120 نیروی پلیس ترکیه نیز برکنار شدند.

این اقدامات یکجانبه اردوغان با واکنش‌های بسیاری روبرو شد. در اولین اقدام 150 نفر از اعضای حزب عدالت و توسعه استعفا دادند تا دولت بیش از پیش در بحران ناشی از فساد درگیر شود. در اصلاحات اساسی اردوغان در دستگاه امنیتی این کشور، در نهایت بیش از 6هزار نیروی پلیس برکنار یا منتقل شدند.

بحرانی که از یک پارک شروع شد و کل کشور را گرفت

پیش‌تر گفتیم برخی اقدامات اردوغان در چندسال پایانی دوران نخست‌وزیری و نزدیک به انتخابات ریاست جمهوری، انتقادات بسیاری را در داخل این کشور برانگیخته بود تا جایی که به وی لقب دیکتاتور داده بودند. اما یک جرقه در روز 28 مه 2013 باعث انفجار نارضایتی‌ها شد. تصمیم شهرداری استانبول برای تخریب پارک گزی در میدان تقسیم برای احداث یک مجتمع فرهنگی با اعتراض مردم مواجه شد. برخورد همراه با خشونت پلیس با معترضان و کشته شدن سه نفر و زخمی شدن صدها نفر در این اعتراض، موجب سرایت آن به شهرهای دیگر ترکیه شد و کم کم به بحرانی امنیتی برای این کشور تبدیل شد. در نهایت معاون حزب حاکم اعلام کرد که پس از رای دادگاه عالی کشور، برای سرنوشت پارک گزی و ساخت مجمتع فرهنگی، همه‌پرسی صورت خواهد گرفت. مهمترین پیامد اعتراضات پارک گزی، خارج شدن بررسی عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا از دستورکار این اتحادیه بود.

بحران شنود و کنترل ایمیل‌ها

اما بحران‌هایی که اردوغان در داخل با آن دست به گریبان بود به همینجا ختم نمی‌شود. در واپسین روزهای سال 2013 میلادی، مکالمه‌ای تلفنی منتسب به  اردوغان و پسرش در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که در آن، نخست‌وزیر وقت ترکیه درباره چگونگی پنهان کردن مقدار زیادی پول با پسرش صحبت می‌کرد. این مکالمه که از طریق شنود و انتشار در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شده بود، اردوغان را بسیار عصبانی کرد و مدعی شد این مکالمه ساختگی و تقطیع شده از مکالمات گذشته است. پارلمان ترکیه با اکثریت اعضای حزب عدالت و توسعه، در جلسه‌ای مسدود شدن شبکه‌های اجتماعی از جمله توئیتر و یوتیوب را تصویب و بازگشایی مجدد آن را به بررسی و تصمیم دادگاه منوط کرد. اردوغان نیز در یک سخنرانی اعلام کرد که "ریشه‌های توئیتر را در این کشور خواهد خشکاند". وی همچنین تهدید کرد که فسیبوک را نیز مسدود خواهد کرد. دوماه بعد دادگاه قانون اساسی ترکیه رأی به رفع فیلتر داد.

حمایت از اخوان‌المسلمین و تنش با مصر

محمد مرسی رئیس جمهور برکنار شده مصر مورد حمایت کامل ترکیه بود. پس از کودتای ارتش و روی کار آمدن ژنرال السیسی، تنش‌های ترکیه با مصر آغاز شد.  رجب طیب اردوغان تصریح کرد: ترکیه هرگز عبد الفتاح السیسی و یا هر شخص دیگری را که به مقام ریاست جمهوری مصر انتخاب شود ، به رسمیت نمی‌شناسد. اردوغان با حمله دولت جدید مصر گفت: «نظامی که با کودتا به قدرت رسیده است، هرگز مورد قبول ما نیست و ما نمی‌توانیم آن را به رسمیت بشناسیم». 

اردوغان با انتقاد صریح از اتفاقات مصر اظهار داشت: «مرسی با کسب 52 درصد آرای مردم در انتخابات پیروز شده بود و این حق مردم مصر است که با شیوه‌های دموکراتیک او را برکنار کنند نا ارتش و با کودتای نظامی. موضع من در قبال هر کودتای نظامی علیه دموکراسی همین است و به اعتقاد من، هر رهبر دموکرات و آزادیخواه در جهان باید چنین موضعی در برابر کودتای نظامی علیه رؤسای جمهور قانونی اتخاذ کنند».

در پیش گرفتن سیاست تنش صفر

از جمله سیاست‌های اردوغان و تئوریسین حزب عدالت و توسعه، احمد داوداوغلو، تنش‌زدایی در سیاست‌خارجی با هدف تمرکز توان کشور برای افزایش نفوذ و قدرت ترکیه در منطقه بود. اردوغان توانست تعدادی از مهمترین چالش‌های سیاسی و سیاست‌خارجی این کشور را حل و فصل کند.

مسأله معارضان کرد
اردوغان در راستای سیاست تنش صفر، در سال 2009 راه‌حلی را برای پایان دادن به بیش از 25 سال منازعه اکراد حزب کارگر و ترکیه، اعلام کرد. این راه‌حل شامل به رسمیت شناختن برخی از مطالبات کردها از استفاده از زبان کردی در رسانه‌ها و سخنرانی‌هایشان و نام‌گذاری مناطق کردنشین با نام‌های کردی بود.

در واقع اردوغان، منازعه ترکی-کردی را یکی از عواملی میدانست که مانع پیشرفت این کشور و تبدیل شدن آن به هژمون منطقه یا به عبارت معروف، بازگشت به دوران امپراتوری عثمانی، می‌شد. لذا با اعطای امتیازاتی به کردهای معارض و حتی اعلام تخفیف مجازات اعضای پ.ک.ک در صورت تسلیم سلاح خود به دولت، بدنبال بستن این پرونده کهنه بود. اردوغان همچنین در نطقی تلویزیونی از کشتار کردهای "درسیم" در شرق ترکیه، در فاصله سال‌های 1937 و 1938 میلادی عذرخواهی و ابراز تأسف کرد.

نسل‌کشی ارامنه
کشتار صدها هزار نفر (یا به ادعای ارمنی‌ها 1.5 میلیون نفر) از ارامنه در جریان جنگ جهانی اول از دیگر چالش‌های ترکیه در دهه‌های گذشته بود. اردوغان در چند نوبت تلاش کرد این مشکل را نیز حل کند. یکبار در سال 2005 با ارسال نامه‌ای به رئیس جمهور ارمنستان رابرت کوچاریان، خواستار تشکیل کمیته مشترکی از سوی دو کشور برای بررسی واقعه شد. اما این درخواست از سوی طرف ارمنی رد شد. اما اردوغان همچنان از به رسمیت شناختن این نسل‌کشی و عذرخواهی رسمی سر باز می‌زد.

این کشمکش‌ها میان ترکیه و ارمنستان ادامه داشت؛ تا سال 2014 اردوغان با انتشار بیانیه‌ای به 9 زبان، ضمن به رسمیت شناختن واقعه کشتار ارامنه در سال 1915، رسما عذرخواهی کرد. این اتفاق پیش از پیوستن اردوغان به مبارزات انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور صورت گرفت و به نوعی ریسک انتخاباتی تبدیل شد. از یکسو می‌توانست موجب ریزش آراء ترک‌های محافظه‌کار شود و از سوی دیگر نویدی برای صلح پایدار و کاهش‌ تنش‌ها و حرکت به سوی پیشرفت و اقتدار باشد.

افزایش زاد و ولد

اردوغان و تغییر ساختار قدرت ترکیه

مقام ریاست جمهوری تا پیش از به قدرت رسیدن اردوغان، بدلیل نظام پارلمانی این کشور و اختیارات اجرایی نخست‌وزیر، تقریبا جایگاهی تشریفاتی بود. اما با ایجاد تغییراتی در قانون اساسی، ریاست جمهوری از جایگاه تشریفاتی به جایگاه اجرایی و قدرت اول کشور تغییر پیدا کرد. اردوغان ضمن کنار زدن گل، پا به عرصه انتخابات ریاست جمهوری گذاشت و توانست با اندکی بیش از 51 درصد آراء، رئیس جمهور دوازدهم ترکیه و دومین رئیس جمهور برگزیده با انتخابات عمومی شود.

منتقدان اردوغان که همچنان وی را تمامیت‌خواه می‌دانند معتقدند اردوغان با تغییر ساختار حاکمیت ترکیه قصد دارد حضور خود در جایگاه ریاست جمهوری را برای همیشه تثبیت کند و اولین اقدام وی در این راه، ایجاد تغییراتی در قانون اساسی این کشور خواهد بود که اردوغان نیز پس از رسیدن به قدرت، وعده اصلاح آن را داده بود. احمد داود اغلو تئوریسین حزب‌ عدالت و توسعه و وزیر خارجه سابق اردوغان، بلافاصله به عنوان نخست‌وزیر انتخاب شد تا سیطره یاران شهردار سابق بر کشور کامل شود. عبدالله گل نیز با احترام بسیار! به خانه بازگشت.

اصرار بر اشتباهات در سیاست منطقه‌ای

اما مهمترین چالش و بحران برای اردوغان را باید بلندپروازی منطقه‌ای این کشور دانست که در جریان حوادث سوریه و عراق بروز پیدا کرد. اردوغان و داووداغلو با حمایت از گروه‌های تروریستی در فکر چندپاره شدن دو کشور سوریه و عراق و احتمالا پیوند آن به ترکیه و احیای مرزهای عثمانی، شرایط سختی را برای این کشور رقم زده است. حالا اردوغان عصبانی از شکست‌ها در سوریه و عراق، ایران را مقصر می‌داند! و همچنان بر سیاست‌های قبلی خود برای سرنگونی دولت سوریه و تقویت جبهه تروریستی در منطقه اصرار می‌ورزد. ز سوی دیگر اردوغان حتما یک چیز را در بحران سوریه به خوبی لمس کرده و آن اینکه ایران در حمایت از دوستان منطقه‌ای خود بسیار صادق‌تر از سعودی‌ها و غربی‌هاست. ایران امتحان خود را در حمایت از دولت قانونی سوریه به‌خوبی پس داد اما سعودی‌ها به‌راحتی دولت مرسی، متحد خود و ترکیه را سرنگون کردند. حالا پریشانی اردوغان وی را بار دیگر پس از یکسال،‌ به دامان ایران بازگرداند تا شاید فرصتی برای جبران باقی مانده باشد.

در سفر به تهران چه گذشت؟

پس از حملات تند اردوغان به ایران، بسیاری در کشور خواهان لغو این سفر در اعتراضات به این اهانت‌ها شدند. اما بدلیل برنامه‌ریزی قبلی انجام گرفته و اهداف راهبردی از ادامه روابط مناسب با ترکیه، سفر اردوغان با استقبال گرم ایران انجام شد. ترکیه از جمله شرکای مهم تجاری ایران در زمان تحریم‌ها و یکی از کانال‌های دور زدن تحریم‌های ظالمانه آمریکا و غرب بوده است. از سوی دیگر، رژیم صهیونیستی و جبهه عربی-غربی به شدت در تلاش است تا ترکیه را به صف متحدان خود و دشمنان جمهوری اسلامی اضافه کنند. قطعا جلوگیری از پیوستن ترکیه به اتحاد اسرائیل و ارتجاع عرب، یکی از مهمترین دستاوردهای پذیرش اردوغان و استقبال از وی در عالی‌ترین سطح است. همچنین کاهش اختلافات در سیاست‌های منطقه‌ای را هم باید به این ضرورت‌ها افزود. بدیهی است که همزمان با تلاش‌های ایران برای زمین‌گیر کردن تروریست‌ها در عراق و سوریه، کاهش حمایت‌های ترکیه از این گروه‌ها و مسدود شدن راه‌های کمک‌رسانی به تروریست‌ها، همزمان با عملیات نیروهای مردمی و ارتش در عراق و سوریه، اهمیت ویژه‌ای دارد.


اردوغان که پس از اظهارات ضدایرانی‌اش اصرار بر سفر به کشورمان هم داشت، چند هدف را دنبال می‌کرد:

- همزمان با اتفاقات یمن و پیشروی‌ نیروهای مردمی در این کشور و از سوی دیگر شکست‌های سخت جبهه تروریستی مورد حمایت ترکیه در عراق و تقارن آن با تفاهم ایران 1+5 در لوزان، اردوغان بیش از گذشته احساس کرد رقیب منطقه‌ای و در عین حال شریک تجاری‌اش با فاصله در حال ایفای نقشی سازنده و پیروزمندانه در منطقه است.

- اردوغان فراز و نشیب بسیاری داشته است. از روابط غیررسمی با اسرائیل تا حمایت از جبهه تروریست‌های سعودی-غربی، تا حمایت‌های قومیتی از آذری‌های ایران و ... همگی از تناقضات سیاست‌خارجی اردوغان است که حالا باید سفر به ایران و درخواست دیدار با رهبر انقلاب را نیز به این کارنامه پرتناقض افزود.

- هرچند برآیند سیاست تنش صفر اردوغان در داخل، در برهه‌ای جواب داد اما در دوره اخیر موجب شعله‌ور شدن تنش‌ها شد، سیاست خارجی او اساسا هیچ دستاوردی در کاهش تنش‌ها نداشت و از بخت خوب ترکیه تروریست‌های مورد حمایتش هنوز تهدیدی برای این کشور ایجاد نکرده‌اند. لذا اکنون بیش از هر زمان دیگری اردوغان نیاز به همراهی با ایران را احساس می‌کند؛ اگر این بار نیز مانند گذشته در نموداری سینوسی، دچار تناقض در تصمیم و رفتار نشود.

- افزایش همکاری‌های اقتصادی و نیاز به توسعه اقتصادی ترکیه به عنوانی یکی از برگ‌های برنده اردوغان در داخل ترکیه، از جمله دیگر اهداف رئیس‌جمهور ترکیه از سفر به ایران بود تا حجم تبادلات را به 30 تا 40 میلیارد دلار برساند.

- از اظهارات اردوغان در دیدار با رهبر انقلاب و اذعان به تروریست‌بودن داعش و موارد دیگر از جمله تأکید بر حل مشکلات دنیای اسلام بدون دخالت نیروهای غربی حکایت از تصمیم او به ایفای نقشی سازنده در تحولات جاری دارد؛ اگر بار دیگر دلارهای سعودی و خدعه آمریکایی، سران حزب عدالت و توسعه را فریب ندهد.