1. ناتو و شورای همکاری خلیج فارس؛ سابقه و اهداف

«نشست کمپ‌دیوید نقطه آغاز بسیار مهمی برای توسعه این روابط بود و امروز ما درباره نشستی که رئیس‌جمهور اوباما با سران تمامی کشورهای شورای همکاری خواهند داشت صحبت کردیم و توافق شد بررسی فرایند اینکه آیا مفهوم شراکت ناتو- شورای همکاری می‌تواند تأثیر مهمی بر امنیت و ثبات منطقه بگذارد را آغاز کنیم. این تحلیل، در روزهای آینده ادامه خواهد داشت.» این‌ها را جان کری وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا در سفر به منطقه غرب آسیا گفته است. همکاری ناتو و شورای همکاری خلیج فارس البته سابقه‌ای چندساله دارد اما به نظر می‌رسد جان کری از یک طرح جدیدتر سخن می‌‌گوید که سطح و عمقی بیشتر از سند «ابتکار همکاری استانبول» دارد هرچند ممکن است همکاری‌ها ذیل این سند ادامه یابد. شرایط کنونی منطقه دارای ویژگی‌هایی است که امکان توسعه کیفی سطح همکاری‌های ناتو و شورای همکاری را افزایش می‌دهد.

نقطه آغازین همکاری‌های ناتو با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس به نشست سران ناتو در استانبول در سال 2004 برمی‌گردد. در این نشست بود که ابتکار همکاری استانبول[1] به منظور جذب کشورهای این منطقه تصویب شد. موافقت با عضویت ناظر عربستان در ناتو، برپایی دفاتر عمومی ناتو در بحرین و اعزام مربیان و متخصصین ضد تسلیحات هسته‌ای به کویت، در راستای ارتقای مناسبات ناتو و شورای همکاری خلیج فارس مصوب نشست 2004 استانبول بود. از دیگر مصوبات آن نشست می‌توان به آموزش و تجهیز واحدهای نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به شرط تحقق شفاف‌سازی در بودجه نظامی و اصلاحات در مسائل امنیتی و نظامی اشاره کرد.[2]

به نظر می‌رسد ناتو با توسعه خود سعی دارد تا علاوه بر حضور در تأمین امنیت انرژی در منطقه خلیج فارس و مبارزه با خطرات احتمالی در پیرامون خود، در تلاش بوده تا در مهار ایران موفق باشد. به نظر می‌رسد این هدف یعنی مهار ایران، با توجه به مختصات جدید منطقه که برخی از آن‌ها در شرایط پسابرجام محقق شده، مهم‌تر از قبل شده است.

2. مؤلفه‌های جدید منطقه‌ای و حضور ناتو

سخن از افزایش ناتو در منطقه خلیج فارس در حالی مطرح می‌شود که این بار شرایطی متفاوت از سال 2004 در منطقه حاکم است. این تغییرات را می‌توان این‌گونه برشمرد:

- پرونده هسته‌ای ایران ظاهراً به سرانجام رسیده و بر معادلات منطقه اثر گذاشته است.

- رژیم صهیونیستی و اعراب با شدت بیشتری در آشکار و پنهان به یک‌دیگر نزدیک شده‌اند.

- امکان تجزیه برخی کشورها در منطقه افزایش یافته است.

- دو عنصر مذهب و قومیت در منطقه برجسته‌تر از گذشته شده‌اند.

- تروریسم و جریان‌های تکفیری در منطقه تقویت شده‌اند.

- منطقه در عمده‌ی حوزه‌ها، دوقطبی شده است.

- مداخلات بازیگران فرامنطقه‌ای در منطقه افزایش یافته و....

در چنین شرایطی، تلاش‌های جبهه غربی- عربی برای تضعیف و مهار ایران افزایش یافته است. بر همین اساس نبردهای دیپلماتیک، اقتصادی، روانی- رسانه‌ای و امنیتی علیه او طراحی و عملیاتی شده است. به عنوان مثال در حوزه نبرد دیپلماتیک، عربستان در تلاش است تا با استفاده از ابزارهای مختلفی از جمله پول، قراردادهای تجاری، ایران‌هراسی و شیعه‌هراسی و... زمینه را برای کاهش یا تقلیل روابط برخی بازیگران جهان عرب و اسلام با ایران فراهم سازد. این کشور تا کنون در این حوزه به دستاوردهایی نیز دست یافته است. در چنین شرایطی حضور مؤثرتر بازیگری چون ناتو می‌تواند زمینه‌ساز افزایش امکان تحقق اهداف عربستان در منطقه باشد. علاوه بر این، ناتو نیز می‌تواند منافع کشورهای عضو را به نحو بهتری پیگیری کند.

3. پیامدهای تقویت رابطه ناتو و شورای همکاری بر امنیت ملی ایران

1-3. تقویت حصار ناتو بر گرد ایران

ترکیه که همسایه ایران است، عضو رسمی ناتوست. از سوی دیگر هم‌‌چنان ناتو در افغانستان حضور دارد. اگرچه با آغاز سال 2015 میلادی عملاً مأموریت رزمی ناتو به رهبری آمریکا در افغانستان پایان یافت، اما مأموریت غیرنظامی آن‌ها برای آموزش نیروهای نظامی و امنیتی افغان مدت‌هاست که ادامه دارد. ناتو البته در عراق هم که همسایه ایران است، همین مأموریت را در دستور کار قرار داده است. پاکستان که دیگر همسایه شرقی ایران است، حتی با ناتو رزمایش مشترک برگزار کرده است. اواخر خردادماه 94، رزمایش نظامی مشترک کشورهای عضو ناتو موسوم به «عقاب آناتولی» با حضور پاکستان در دشت قونیه ترکیه انجام شد. اما ترکمنستان دیگر گزینه ناتو برای همکاری است و سال‌هاست که چنین امری محقق شده است. فرستاده جدید سازمان ناتو در کشورهای آسیای مرکزی در سفری که اواخر دی‌ماه 94 به ترکمنستان انجام داد، با مقامات عالی‌رتبه این کشور بر سر برنامه‌های همکاری موسوم به «مشارکت برای صلح»، «علم برای صلح و امنیت» و نیز طرح «جاده ابریشم مجازی» بحث و گفتگو کرد. توسعه همکاری ترکمنستان و سازمان ناتو در قالب برنامه مشارکت برای صلح در حالی مطرح می‌شود که از چندی پیش، خبرهایی از احتمال واگذاری پایگاه ماری به نیروهای آمریکایی در محافل خبری مطرح است.[3] دیگر همسایه ایران یعنی آذربایجان نیز سال‌ها است که علاقه خود را برای پیوستن به ناتو مطرح کرده و البته همکاری‌های گسترده‌ای نیز با آن دارد.[4] علاوه بر کشورهای مذکور، ارمنستان که دارای مرز زمینی مشترک با ایران است هم سال‌هاست با ناتو همکاری می‌کند.[5]

بر اساس آن‌چه آمد، ناتو با عناوین مختلفی چون آموزش و صلح‌بانی در گرداگرد ایران حضور دارد. لذا تقویت حضور ناتو در منطقه خلیج فارس و تحکیم روابط او با کشورهای عضو شورای همکاری، عملاً حصار ناتو بر ایران را تقویت خواهد کرد.

2-3. به‌سازی جبهه عربیِ ضد ایرانی در منطقه

تحکیم رابطه ناتو با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، عملاً منجر به به‌سازی جبهه سازش در منطقه با محوریت عربستان خواهد شد. عربستان می‌تواند با استفاده از فرصت همکاری با ناتو در منطقه، سیاست‌های ضد ایرانی خود را تقویت کرده و نظم امنیتی جدیدی را در آن ترتیب دهد. طبیعی است که با توجه به رویکرد ناتو و حضور مقتدرانه آمریکا در آن، رویکردهای ضد ایرانی که فصل مشترک شورای همکاری و این سازمان امنیتی- نظامی است، بیشتر از قبل تقویت خواهد شد. این رویکرد می‌تواند در حوزه‌ها و مصادیقی که بار امنیتی دارند نمود داشته باشد؛ به عنوان مثال در مواردی چون جزایر ایرانی- که امارات متحده عربی همواره ادعای مالکیت آن‌ها را دارد، انقلاب مردم بحرین، شیعیان حوزه خلیج فارس، اتهام‌‌زنی به ایران مبنی بر مداخله در امور کشورهای عربی و....

3-3. امنیت و بازار انرژی

با تقویت نقش‌آفرینی ناتو در منطقه خلیج فارس، بر تعداد بازیگرانی که بر مسأله امنیت و بازار انرژی اثرگذار هستند، افزوده می‌شود. این امر می‌تواند امکان برقراری سیاست‌های تحریمی علیه ایران و یا امکان مدیریت قیمت نفت برای فشار اقتصادی بیشتر به این کشور را افزایش دهد. از سوی دیگر، ایران در منطقه خلیج فارس خود را در مقابل جبهه وسیع‌تری خواهد دید که نسبت به امنیت انرژی حساسیت بیشتری دارند. این امر می‌تواند رفتارهای امنیتی و نظامی ایران در منطقه را تحت رصد و فشار بیشتری قرار دهد.

4-3. امکان ورود رژیم صهیونیستی به معادلات خلیج فارس

رژیم صهیونیستی هم‌چنان عضو رسمی ناتو نیست اما از حمایت‌های آن بهره می‌برد. در صورت عضویت رسمی این رژیم در ناتو، معادلات امنیتی منطقه تا حدی تغییر خواهد کرد. اما به نظر می‌رسد با توجه به توسعه روابط اعراب و رژیم صهیونیستی و هم‌چنین توسعه نفوذ ناتو در خلیج فارس، عملاً زمینه برای حضور جدی‌تر رژیم صهیونیستی در ترتیبات امنیتی خلیج فارس بیشتر از قبل فراهم خواهد شد. در صورتی هم که این رژیم عضو رسمی ناتو شود و از سوی دیگر روابطش با دولت‌های عرب بیشتر از این تقویت شود، عملاً قادر خواهد بود تا به صورت آشکارتری در خلیج فارس حضور داشته باشد. این امر پیامدهای امنیتی معناداری برای ایران در پی خواهد داشت.

5-3. مداخلات ثبات‌ساز ناتو در کشورهای عربی

از جمله اهداف اعلانی ناتو پس از فروپاشی شوروی، تلاش برای ایجاد صلح و ثبات در پیرامون خود بوده است. برنامه «مشارکت برای صلح» در این راستا تدوین شده است. لذا یکی از مظاهر عملیاتی چنین برنامه‌ای، مبارزه با تروریسم خواهد بود. این امر زمانی از اهمیت بیشتر برخوردار خواهد شد که بی‌ثباتی و تروریسم در محیط گره خورده به نفت، محتمل باشد. با احتساب این مقدمات، به نظر می‌رسد حضور ناتو در منطقه خلیج فارس می‌تواند تلاشی برای ایجاد ثبات در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز محسوب شود چرا که هرگونه تغییری که منجر به بی‌ثباتی و در نهایت اثرگذاری بر بازار نفت و امنیت انتقال آن شود و یا این‌که زمینه را برای تقویت ایران فراهم سازد، مطلوب ناتو نخواهد بود. ذکر این نکته که تا کنون ناتو برخی دوره‌های آموزشی ضد شورش را برای نیروهای امنیتی قطر برگزار کرده، می‌تواند در فهم این مسأله مؤثر باشد.این امر می‌تواند منجر به تقویت نظام‌های حاکم در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس شود.

6-3. همکاری ارتش عربی و ناتو؛ یک احتمال مهم

اگرچه طرح «ارتش مشترک عربی» روی کاغذ توانسته پیشرفت‌هایی داشته باشد اما واقعیت این است که هم‌چنان این طرح در عرصه عمل، پیچیدگی‌ها و موانع قابل توجهی دارد. اما با فرض این‌که چنین ارتشی سرانجام سامان یابد، می‌توان در سطحی کلان و البته در بلندمدت، به احتمال هم‌گرایی و همکاری این ارتش با ناتو در منطقه فکر کرد. در صورت تحقق چنین امری، جبهه‌ امنیتی- نظامی وسیعی در مقابل ایران قرار خواهد گرفت.

7-3. سامانه امنیت منطقه‌ای بدون حضور ایران

ایران یک عضو مؤثر منطقه محسوب می‌شود. این امر قابل کتمان نیست و حتی وزیر خارجه سعودی هم بارها بر آن صحه گذاشته است. این‌که بنا باشد یک الگو و سامانه امنیتی در منطقه ایجاد شود و ایران در آن سهیم نباشد، از اساس با منافع و امنیت ایران در تعارض است. تا کنون بارها رهبر معظم انقلاب اسلامی و مقامات سیاسی و نظامی ایران از ضرورت ایجاد یک امنیت دسته‌جمعی در منطقه خلیج فارس سخن گفته‌اند. در واقع الگویی که ایران برای امنیت خلیج فارس روی میز گذاشته، امنیت دسته‌جمعی بدون اتکا به بازیگران فرامنطقه‌ای است. اما الگوی رفتاری شورای همکاری خلیج فارس مبتنی بر ایجاد تکیه‌گاه‌های مطمئنِ فرامنطقه‌ای در خلیج فارس است. زمانی انگلیس تکیه‌گاه بود و بعد او هم ایالات متحده آمریکا. توسعه نفوذ ناتو در خلیج فارس، بخش دیگری از این سیاست است که مورد پذیرش ایران نخواهد بود و از سوی دیگر به دلیل عدم مشارکت ایران در آن، می‌تواند پیامدهایی بر امنیت ملی او داشته باشد. البته طبیعی است که شرکت ایران در چنین نظام امنیتی‌ای، خود نقض غرض خواهد بود چرا که پیامدهای ناشی از آن، دوچندان خواهد شد.

جمع‌بندی

توسعه ناتو به خلیج فارس می‌تواند پیامدهای معناداری برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به همراه داشته باشد. بر همین اساس، فهم منطق هم‌گرایی ناتو و شورای همکاری می‌تواند شناخت این پیامدها را ملموس‌تر سازد تا در نهایت، زمینه اتخاذ تصمیمات راهبردی برای مقابله با این طراحی غربی- عربی فراهم شود.

به نظر می‌رسد ناتو مبتنی بر مؤلفه‌های جدید منطقه‌ای هم‌چون برجام، نزدیکی رژیم صهیونیستی و اعراب به یک‌دیگر، امنیت انرژی، بحران‌های منطقه‌ای و... سعی دارد تا به شورای همکاری خلیج فارس نزدیک شود. البته این شورا نیز عمیقاً خود را نیازمند همکاری‌های گسترده‌تری می‌بیند تا بتواند به به‌سازی جبهه ضد ایرانی پرداخته و مهار ایران در منطقه را با ابزارهایی فرامنطقه‌ای محقق کند. بر همین اساس، به نظر می‌رسد همکاری روبه‌رشد ناتو و شورای همکاری خلیج فارس می‌تواند پیامدهای مهمی بر امنیت ملی ایران داشته باشد.

[5] . مراجعه کنید به:

http://www.ccsi.ir/vdcejb8f9jh8.ib.html

منبع: اندیشکده تبیین