به گزارش مشرق، از آنجا که دریافت رشوه در بخش کسب رزق و روزی قابل طرح است، باید توجّه داشت که در آیات قرآن و سیره معصومان(ع)، راه‌های کسب صحیح رزق و روزی مادّی و معنوی بیان شده است. خداوند متعال خود را ضامن روزی تمام جنبندگان معرّفی فرموده است (ر.ک؛ طباطبائی، 1417ق.، ج10: 148): ﴿وَمَا مِن دَآبَّه فِی الأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللّهِ رِزْقُهَا: هیچ جنبنده‏اى در زمین نیست، مگر اینکه روزى او بر خداست!...﴾ (هود/6).

امّا رزق و روزی افراد بر اساس مصلحت، نیّت و همّت آنان تقسیم می‌شود و تأثیر امور معنوی در به دست آوردن روزی و یا محروم ماندن از آن، بیشتر است. به عنوان نمونه، عواملی چون نیّت خوب (ر.ک؛ برقی، 1371، ج 1: 261)، ازدواج (ر.ک؛ طبرسی، 1412ق.: 196)، استغفار (ابن أبی‌جمهور، 1405ق.، ج 1: 170)، امانت‌داری (ر.ک؛ کلینی، 1407ق.، ج 5: 133)، نماز شب (ر.ک؛ مجلسی، 1403ق.، ج 84: 154) و بیدار ماندن در بین‌الطّلوعین (ر.ک؛ صدوق، 1413ق.، ج 1: 509) به عنوان عوامل جلب و افزایش روزی و عواملی چون گناه (ر.ک؛ کلینی، 1407ق.، ج 2: 271)، خیانت (ر.ک؛ حرّانی، 1382: 45) و زنا (ر.ک؛ پاینده، 1382: 353) به عنوان عوامل محرومیّت از رزق و روزی معرّفی شده‌اند.

در فرهنگ وحیانی ـ اسلامی، از یک سو، انسان به اهتمام در مسیر کسب روزی تشویق می‌گردد. امام رضا(ع) فرموده‌اند: «کسی که در طلب فضل خدا برای کسب روزی می‌کوشد تا مخارج خانواده‌اش را کفایت کند، اجر و پاداش او از مجاهد در راه خدا بیشتر است» (کلینی، 1407ق.، ج 5: 88) و از سوی دیگر، بر آثار ارزشمند شکرگزاری و رضایت در برابر رزق و روزی الهی تأکید شده است. نبی مکرّم اسلام(ص) فرموده‌اند: «هر کس که از روزی کمی که از سوی خداوند به او می‌رسد، راضی باشد، خداوند نیز از اعمال اندک او راضی خواهد بود» (کلینی، 1407ق.، ج 2: 138). امام صادق(ع) در حدیث ارزشمندی فرموده‌اند: «هیچ بنده مسلمانی نیست که آن چنان که شایسته است در برابر خداوند اخلاص وَرزد و با تمام وجود برای حق بکوشد، جز اینکه دو ویژگی برجسته به او دهند: رزقی از جانب خداوند که او بدان قانع باشد و رضایتی از جانب خداوند که او را نجات دهد» (صدوق، 1406ق.: 173).

در واقع، از آنجا که دریافت رشوه خارج از قوانین الهی برای کسب روزی حلال است؛ سرنوشتی مانند سایر درآمدهای باطل داشته است و محکوم به نابودی خواهد بود، همچنان‌که خداوند درباره ربا تأکید فرموده است:﴿یَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا...: خداوند ربا را نابود مى‏کند...﴾ (البقره/276).

بنابراین، رشوه نیز در مسیری نامطلوب (بیماری، خسارت و ...) و نامشروع (تهیّه ابزار گناه و ...) هزینه خواهد شد.

3ـ1ـ1ـ2) حکمت

هر انسان خردمندی که در آفرینش، نظم و هماهنگی موجود در آن تأمّل نماید، بر وجود خالقی حکیم اقرار خواهد داشت: ﴿الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً...: همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده‏اند، یاد مى‏کنند و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین مى‏اندیشند؛ (و مى‏گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‏اى!...﴾ (آل‌عمران/191).

خداوند متعال در قرآن کریم، خود را در نود و پنج آیه به حکیم بودن متّصف نموده است (ر.ک؛ البقره/209؛ آل‌عمران/آیه6؛ التّغابن/18 و التّحریم/2).

در سیره اهل بیت(ع) نیز بر حکیم بودن خداوند متعال تأکید فراوانی شده است. امام علی(ع) فرموده‌اند: «در آنچه آفریده، آثار ساختن و نشانه‌های حکمت او آشکار است که هر یک از پدیده‌ها حجّت و دلیلی بر وجود او می‌باشند، گرچه برخی مخلوقات به ظاهر ساکت هستند، ولی بر تدبیر خداوندی گویا و اشاره آنها بر آفریننده خود برپاست» (نهج‌البلاغه/ 157). امام رضا(ع) نیز در دعای خود به حکمت الهی اشاره دارد: «پاک و منزّه است خدایی که موجودات را با قدرت خود خلق فرمود و آنچه را که آفرید، با حکمت خود به یقین رساند و هر چیزی را با علم خود در جایگاه مناسب خویش قرار داد» (صدوق، 1398: 137).

تأمّلی در حکمت دو مسئله «حرمت رشوه» و «فضیلت کمک به دیگران»، نکات ارزشمندی را به دست می‌دهد. رشوه موجب می‌گردد تا بنده‌ای از نیاز بنده دیگری سوء‌ استفاده کند و رفع نیاز او را متوقّف بر دریافت رشوه قرار دهد یا آنکه با دریافت هدیّه‌ای (مال یا منفعت)، قوانین شرعی، قراردادی و عرفی را نادیده بگیرد تا منافعی را به ناحق برای شخصی تأمین کند که در هر صورت، بستری برای ایجاد بی‌عدالتی و تضییع حقوق سایر افراد و بدبینی مردم نسبت به حکومت اسلامی خواهند بود. علاوه بر این، می‌توان از شرک به خداوند و تخلّف از قوانین الهی درباره کسب روزی نیز به عنوان دیگر نتایج ناپسند رشوه نام برد. در باب کمک به هم‌نوع، با توجّه به اینکه انسان موجودی اجتماعی است و مسیر رشد و کمال او از رهگذر زندگی و تعامل با سایر افراد می‌گذرد، بدیهی است که اهتمام هر یک از افراد نسبت به رفع احتیاج دیگران از جمله وظایف هر انسان است که البتّه در این امر، توقّع بیشتری از یک فرد مسلمان وجود دارد.

3ـ1ـ1ـ3) رضایت

انسانِ خداباور تمام تلاش خویش را مصروف خواهد داشت تا بتواند مطابق با قوانین الهی به کسب روزی بپردازد، حوایج برادران دینی خود را مرتفع سازد و از درآمدهای حرام دوری گزیند تا به اعمال خویش رنگ الهی بخشد: ﴿صِبْغَه اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَه...: رنگ خدایى (بپذیرید! رنگ ایمان، توحید و اسلام؛) و چه رنگى از رنگ خدایى بهتر است؟!...﴾ (البقره/ 138). یکی از مصادیق این آیه شریفه نیز عبارت است از: ﴿جَزَاؤُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَّضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ: پاداش آنها نزد پروردگارشان باغ‌هاى بهشت جاویدان است که نهرها از زیر درختانش جارى است؛ همیشه در آن مى‏مانند! (هم) خدا از آنها خشنود است و (هم) آنها از خدا خشنودند؛ و این (مقام والا) براى کسى است که از پروردگارش بترسد!﴾ (البیّنه/8).

امّا رضایت و خشنودی الهی، بالاتر و والاتر از تمام نعمت‌های اخروی است:﴿وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ أَکْبَرُ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ: و (خشنودى و) رضاى خدا (از همه اینها) برتر است و پیروزى بزرگ، همین است﴾ (التّوبه/72).

3ـ1ـ2) تأمّلی در عرصه‌های برجسته نظام هدایتی انسان

از آنجا که هدف نوشتار حاضر ارائه راهبرد و اصول بنیادین ناظر بر پیشگیری از رشوه‌پذیری برای نوع انسانِ مسلمان است، تأمّلی در نظام هدایتی انسان بر اساس آموزه‌های فرهنگ وحیانی ـ اسلامی نیز راهگشا خواهد بود. همان‌گونه که پیشتر نیز بیان گردید، عالم هستی بر مبنای یک نظام هدایت سامان‌یافته و انسان در این نظام هدایت، به سوی کمال خویش در حرکت است، امّا در آموزه‌های قرآنی، هدایت دارای درجاتی است: ﴿وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًى...: (امّا) کسانى که در راه هدایت گام نهادند، خداوند بر هدایت ایشان مى‏افزاید...﴾ (مریم/76).

بدین ‌رو، هنگامی که انسان درجات نخستین هدایت را بپیماید، خداوند وی را به درجات برتر می‌برد و هدایت‌یافتگان در پرتو ایمان و اعمال صالح خود، هر روز به مراحل بالاتری گام می‌نهند (ر.کغ مکارم شیرازی، 1374، ج13: 125).

به نظر نگارنده، می‌توان بر اساس آموزه‌های قرآن و سیره معصومان(ع)، چهار مرتبه و عرصه «خودیابی»، «خودآگاهی»، «خودبانی» و «خودشدگی» را به عنوان برجسته‌ترین مراتب و عرصه‌های نظام هدایت انسان بررسی کرد که در ادامه به اختصار به تبیین آنها پرداخته خواهد شد.

3ـ1ـ2ـ1) خودیابی

در قرآن از انسان به عنوان امانت‌دار ودیعهالهی یاد شده است: ﴿فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی...: هنگامى که کار آن را به پایان رساندم و در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم...﴾ (الحجر/29).

وجود انسان تجلّی آیات الهی است و انسان در صورتی که بتواند ارزش و اهمیّت خود را دریابد و بر نقاط قوّت و ضعف خود آگاهی یابد، به باارزش‌ترین نعمت‌ها دست یافته که به فرموده امام رضا(ع) نیز بالاترین مرتبه خردمندی، خودشناسی است (ر.ک؛ شامی، 1420ق.: 691).

بنابراین، گام اوّل در نظام هدایت انسان آن است که هر فرد در ابتدا به شناخت و فهم لازم نسبت به ویژگی‌ها و توانمندی‌های نوع انسان دست یابد و پس از آن، نقاط قوّت و ضعف خود را بشناسد تا بتواند بیش از پیش در مسیر رشد و کمال خود گام بردارد. در این مسیر، وی باید بتواند از تمام قوای ادراکی خود که شامل حس، خیال، وهم، عقل و قلب می‌شود، بهره‌مند گردد (ر.ک؛ فرهنگ شیعه، 1386: 59).

3ـ1ـ2ـ2) خودآگاهی

پس از شناخت استعدادها(ی عموم انسان‌ها) و نقاط قوّت و ضعف (هر یک از انسان‌ها)، باید نسبت به جهت‌دهی استعدادها مطابق با فرمان‌های الهی اهتمام داشت و لازمه این امر، ایمان به معارف الهی و عمل به فرمان‌های الهی است. در قرآن کریم آمده است:﴿إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ...: (ولى) کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، پروردگارشان آنها را در پرتو ایمان آنان هدایت مى‏کند....﴾ (یونس/ 9).

ایمان به اذن خداوند، انسان را به سوی خداوند هدایت می‌کند (ر.ک؛ طباطبائی، 1417ق.، ج10: 16) و در پرتو این نور هدایت الهی، انسان چنان روشن‌بینی پیدا می‌کند که وسوسه‌های شیطانی و فریبکاری ظاهر گناه، فکر وی را به بیراهه منحرف نمی‌سازد (ر.ک؛ مکارم شیرازی، 1374، ج8: 233).

بی‌شک آیات قرآن که شامل تمام اصول لازم برای پیمودن مسیر تکامل فرد و اجتماع در تمام جنبه‌های معنوی و مادّی است (النّحل/89) و پیامبری که بهترین الگوست (الأحزاب/21) و اهل بیت پیامبر(ص) که به فرموده پیامبر گرامی اسلام، مانند کشتی نوح، نجات‌دهنده هستند (ر.ک؛ صفار، 1404ق.، ج 1: 297). تنها راهنمایان حقیقی انسان در راه شناخت صحیح مسیر رشد و کمال، مقابله با آفات مسیر و رسیدن به مقصد خواهند بود.

3ـ1ـ2ـ3) خودبانی

از جمله عواملی که انسان را از هر گونه انحراف و توقف در مسیر هدایت و خودسازی اخلاقی بازمی‌دارد، ناظر دانستن خداوند در تمام امور و مراقبت در اجرای فرمان‌های الهی در برابر تزاحم‌های درونی (نفس) و بیرونی (شیاطین) است. خداوند در قرآن کریم بر نظارت و مراقبت خود از انسان‌ها اشاره نموده است:﴿...إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا: ... زیرا خداوند مراقب شماست﴾ (النّساء/1) و هشدار می‌دهد: ﴿أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى: آیا او ندانست که خداوند (همه اعمال او را) مى‏بیند؟!﴾(العلق/ 4). همچنین، خطاب به مؤمنان می‌فرماید: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ: اى کسانى که ایمان آورده‏اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده است و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‏دهید آگاه است!﴾ (الحشر/18). پس انسان باید مراقب اعمال خود باشد و این مراقبت را استمرار دهد (ر.ک؛ طباطبائی، 1417، ج 19: 216).

روایات متعدّدی در لزوم تقوای الهی و فضیلت آن از معصومان وارد شده است که به ذکر یک نمونه اکتفا می‌گردد. پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «یک خصلت است که هر کس آن را ملازمت کند، دنیا و آخرت او را اطاعت کند و با رسیدن به جایگاه تقرّب الهی در بهشت به پیروزی (عظیمی) دست می‌یابد. گفتند: یا رسول‌اللَّه آن چیست؟ فرمود: تقوی و پرهیزکاری. پس هر کس که می‌خواهد عزیزترین مردم باشد، تقوی پیشه کند و از (مخالفت امر) خدا پروا کند» (کراجکی، 1394: 21).

3ـ1ـ2ـ4) خودآیی

انسانی که دارای مواهبی اوّلیه است (الإسراء/70). با به فعلیّت رساندن استعدادهای خود در علم و عمل، به کمال دست خواهد یافت (ر.ک؛ طباطبائی، 1417ق.، ج 17: 196) و این مهم از طریق شناخت خود، جهت‌دهی به استعدادها، رهایی از تعلّقات مادّی، معنوی و مراقبت در اجرای فرمان‌های الهی به دست خواهد آمد. بنابراین، فرد در درجات والای مسیر رشد و کمال خود، به مظهری از صفات الهی مبدّل می‌گردد و آن ودیعه الهی را نمایان می‌سازد.

این عرصه را مقام لقاء‌الله و فنا در ذات او نامیده‌اند که بر اساس آن، فرد خویشتن خویش را فراموش کرده است و در هر موجودی، جلوه‌ای از حق تعالی را می‌بیند (ر.ک؛ ملکی تبریزی، 1386: 276). نتیجه این فرایند، انسانی است که به خودِ الهیِ خویش تجلّی بخشیده است و مورد خطاب الهی قرار می‌گیرد:﴿یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّه * ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَهمَّرْضِیَّه: تو اى روح آرام‏یافته! * به سوى پروردگارت بازگرد، در حالى که هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است!﴾ (الفجر/ 27ـ28).

3ـ2) نکات تجویزی

به نظر می‌رسد با جمع‌بندی نکات به دست آمده از مباحث مطرح در دو بخش پیشین، می‌توان اصول شکل‌دهنده راهبردی بنیادین جهت پیشگیری از رشوه‌پذیری را ارائه کرد تا بتوان بر اساس آن به مانند یک نقشه راه، راهکارهای لازم برای افزایش بیش از پیش خودداری از پذیرش رشوه را برنامه‌ریزی و اجرایی نمود. راهبرد پیشنهادی در قالب نکات تجویزی زیر ارائه می‌گردد:

الف) هنگامی که فردی در درون خویش و بر اساس معرفت ـ که از کانون‌های مؤثّر در تربیت خود به دست می‌آورد ـ یقین حاصل کند که به تدبیر الهی، جهان دارای نظامی منسجم و قوانین مشخّصی است و این مهم در کسب رزق و روزی نیز جریان دارد، تلاش خویش را مصروف خواهد داشت تا از مسیرهای مذکور که از سوی قرآن و سیره اهل بیت(ع) به وی معرّفی شده‌اند، طلب رزق و روزی کند، به رزق الهی قانع باشد و از مسیرهای انحرافی برای کسب روزی دوری گزیند.

ب) هنگامی که فرد یقین حاصل کند که رفع نیازهای دیگران در چارچوب حقوق و قوانین الهی، علاوه بر آثار و برکات دنیوی که به همراه دارد، موجبات خشنودی خداوند و کسب درجات و نعمات اخروی را فراهم خواهد آورد، در این مسیر اهتمام خواهد داشت و از سوء استفاده از نیازهای سایر افراد دوری خواهد گزید.

ج) هنگامی که فرد با تعمّق در دستورهای دین (آیات و روایات)، تأمّل در احوال افرادی که به دنبال اهدا و پذیرش رشوه بوده‌اند و تفکّر درباره روابط اجتماعی درمی‌یابد که رشوه، علاوه بر آنکه به دلایل عقلی موجب تبعیض، ناعدالتی و نارضایتی اجتماعی نسبت به حکومت اسلامی می‌گردد، موجب نارضایتی خداوند و عواقب ناپسندی در دنیا و آخرت نیز خواهد شد، نسبت به آن ابراز انزجار خواهد نمود. همچنین درمی‌یابد مال و منفعتی که از طریق رشوه به دست می‌آید ـ از آنجا که بر خلاف قوانین الهی در مسیر کسب روزی حلال است ـ محکوم به نابودی و هزینه شدن در مسیر نامشروع و نامطلوب خواهد بود.

د) با توجّه به نظام هدایت انسان، چنانچه در عرصه «خودآگاهی» مراتب سه‌گانه فوق مورد عنایت قرار گیرد و برای انسان به عنوان باورهای یقینی به اثبات برسد و در عرصه «خودبانی» نسبت به جلوگیری از انحراف در تحقّق آنها اهتمام لازم صورت پذیرد، حالت تنفّر از رشوه‌پذیری در درون انسان استمرار خواهد داشت و یا حتّی این امر می‌تواند از طریق راهکارهای صحیح به افراد مرتبط با انسان نیز تسرّی پیدا کند.

3ـ3) برخی از راهکارهای مصداقی

می‌توان برای تحقّق راهبرد مذکور، راهکارهای متعدّدی را پیشنهاد کرد که در این بخش به اختصار به تعدادی از آنها اشاره خواهد شد. باید بر این نکات عنایت داشت که اطّلاعات معرفتی برجسته انسان از طریق سه مسیر برجسته مطالعه، مشاهده و استماع (فارغ از نقش حس‌های پنجگانه انسان) به دست او می‌رسد و چهار کانون تربیتی برجسته که معارف لازم را در اختیار انسان قرار می‌دهند، شامل بر منزل (والدین و وابستگان)، مدرسه (معلّم و اولیای مدرسه)، مسجد (امام جماعت و بسیج محلّه) و رسانه‌های دیداری و شنیداری (کتاب، صدا و سیما و ...) خواهد بود.

می‌توان افراد را در دوران کودکی با قصّه‌ها و برنامه‌های کودک (کارتون) جذّاب با برخی مفاهیم همچون لزوم کمک به دیگران و حکیمانه بودن خلقت و قوانین الهی آشنا ساخت. مشاهده رفتار والدین در باب کمک به دیگران (از انداختن صدقات در صندوق‌های مربوط، شرکت در جشن‌های نیکوکاری مختلف، تا دغدغه‌ و مشارکت والدین در رفع مشکلات همسایگان و آشنایان) و راضی بودن به رزق و روزی که خداوند در اختیار والدین گذاشته است و انجام بازی‌های فکری و یَدی در باب مفاهیم مذکور، موجب تداعی این مفاهیم در ذهن کودکان می‌شود.

در دوران نوجوانی و جوانی نیز با مطالعه مفاهیم آموزشی مرتبط از یک‌ سو و مشاهده رفتار اولیای مدرسه و افراد سرشناس و برجسته جامعه از سوی دیگر، الگودهی و الگوپذیری مناسب انجام می‌پذیرد. همچنین حضور در برنامه‌های مسجد و شرکت در برنامه‌هایی چون شناخت و کمک به خانواده‌های نیازمند در منطقه زندگی خود، تمرینی برای اجرای مفاهیم آموخته شده خواهد بود. مطالعه کتب دینی درباره مفاهیم سه‌گانه «کمک به هم‌نوع در چارچوب قوانین الهی»، «تبعیّت از قوانین الهی در رزق و روزی» و «حرمت رشوه» و همچنین مطالعه کتاب‌های رمان(داستان بلند) و مشاهده فیلم‌های مستند، سریال و سینمایی درباره موارد مذکور و تأمّلی در سیره افراد الگو و یا حتّی مشاهده و استماع اتّفاقات ناگواری که برای افراد مؤثّر در رشوه رخ داده است، زمینه‌های لازم برای استمرار اعتقاد افراد بر حرمت رشوه و ضرورت کمک به هم‌نوع را بیش از پیش تقویت خواهد کرد.

نتیجه‌گیری

نتایج به دست آمده از مباحث مطرح شده در این پژوهش را می‌توان در نکات زیر ارائه کرد:

1ـ می‌توان برای دستیابی به مبانی یک راهبرد (شامل بر اصول کلّی) به منظور پیشگیری از پذیرش رشوه، بر اساس سه شاخصه «هدایت»، «حکمت» و «رضایت» و عنایت بر «عرصه‌های برجسته نظام هدایت انسان» (خودیابی، خودآگاهی، خودبانی و خودآیی) به آموزه‌های ارزشمندی از فرهنگ وحیانی ـ اسلامی در رابطه با رشوه دست یافت.

2ـ راهبرد پیشنهادی برای پیشگیری از رشوه‌پذیری را می‌توان در اصول چهارگانه (تجویزی) ارائه نمود: الف) اگر فرد یقین کند که به تدبیر الهی، کسب رزق و روزی دارای قوانین و مسیرهای مشخّصی است، می‌کوشد تا از مسیرهای صحیح به دنبال روزی خود بوده است و از مسیرهای انحرافی برای کسب روزی دوری گزیند. ب) اگر فرد یقین کند که رفع نیازهای افراد دیگر در چارچوب قوانین الهی، آثار و برکات دنیوی و اخروی دارد، در این مسیر می‌کوشد و از سوء استفاده از نیازهای سایر افراد دوری خواهد گزید.

 ج) هنگامی که فرد یقین کند که رشوه موجب نارضایتی خداوند و تبعیض، ناعدالتی و نارضایتی اجتماعی می‌گردد و مال و منفعتی که از طریق رشوه به دست می‌آید، محکوم به نابودی و هزینه شدن در مسیر نامشروع و نامطلوب خواهد بود، انزجاری درونی نسبت به آن پیدا خواهد کرد. د) با توجّه به نظام هدایت انسان، چنان‌چه در عرصه «خودآگاهی» مراتب سه‌گانه فوق برای انسان به اثبات برسد و در عرصه «خودبانی» از انحراف در تحقّق آنها ممانعت به عمل آید، حالت تنفّر از رشوه‌پذیری در درون انسان استمرار خواهد داشت.

3ـ استفاده از قصّه‌ها و برنامه‌های کودک (کارتون) جذاب در باب لزوم کمک به دیگران و حکیمانه بودن خلقت و قوانین الهی، مشاهده رفتار والدین درباره کمک به دیگران و راضی بودن ایشان به رزق و روزی خداوند، انجام بازی‌های فکری و یَدی در این باب، مطالعه مفاهیم آموزشی مرتبط، مشاهده رفتار معلّمان و استادان و افراد برجسته جامعه، شرکت در برنامه‌هایی چون شناخت و کمک به خانواده‌های نیازمند، مطالعه کتب دینی درباره مفاهیم سه‌گانه «کمک به هم‌نوع»، «تبعیّت از قوانین الهی در رزق و روزی» و «حرمت رشوه»، مطالعه کتاب‌های رمان(داستان بلند) و مشاهده فیلم‌های مستند، سریال و سینمایی در باب موارد مذکور و تأمّلی در سیره افراد الگو و یا حتّی مشاهده و استماع اتّفاقات ناگواری که برای افراد مؤثّر در رشوه رخ داده است، زمینه‌های لازم برای استمرار اعتقاد افراد بر حرمت رشوه و ضرورت عدم سوء استفاده از نیازهای سایر افراد را بیش از پیش تقویت خواهد کرد.

مراجع

قرآن کریم.

شریف‌الرّضی، محمّد بن حسین. (1414ق.). نهج‌البلاغه. به تصحیح صبحی صالح. قم: هجرت.

ابن أبی‌جمهور، محمّدبن زین‌الدّین. (1405ق.). عوالیاللّآلیالعزیزیّهفیالأحادیثالدّینیّه. ج 1. به تصحیح مجتبی‌ عراقی. قم: دار سیّدالشهداء(ع) للنّشر.

ابن‌اثیر، مبارک بن محمّد. (1367). النّهایه فی غریب الحدیث و الأثر. تصحیح محمود محمّد طناحی. ج 2 و 3. چاپ چهارم. قم: مؤسّسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

اربلی، علیّ بن عیسی. (1381)‌. کشف الغمّه فیمعرفهالأئمّه. تصحیح هاشم رسولی محلاّتی. ج 2. تبریز: بنی‌هاشمی.

برقی، احمد بن محمّد. (1371). المحاسن. تصحیح جلال‌الدّین محدّث. چاپ دوم. قم: دارالکتب الإسلامیّه.

پاینده، ابوالقاسم. (1382). نهج‌الفصاحه. چاپ چهارم. تهران: دنیای دانش.

توفیقی، حسین. (1389). آشنایی با ادیان بزرگ. چاپ سیزدهم. تهران: مؤسّسه طه و جامعه المصطفی العالمیّه.

حجّتی، سیّد محمّدباقر. (1387). تاریخ قرآن کریم. چاپ بیست و چهارم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

حرّانی، حسن بن علی. (1382). تحف العقول. ترجمه احمد جنّتی. تهران: مؤسّسه امیرکبیر.

حلوانی، حسین بن محمّد. (1408ق.). نزهه النّاظر و تنبیه الخاطر. تصحیح مدرسه الإمام المهدی(ع). قم: مدرسه الإمام المهدی(عج).

دغیم، سمیح. (2001 م.). مصطلحات الإمام الفخر الرّازی. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.

دهخدا، علی‌اکبر. (1376). فرهنگ لغت دهخدا. زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی. ج 11. تهران: دانشگاه تهران. چاپ دوم.

راغب اصفهانی، حسین بن محمّد. (1412ق.). مفردات الفاظ القرآن. تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت ـ دمشق: دارالقلم ـ الدّار الشّامیّه.

شامی، یوسف بن حاتم. (1420ق.). الدرّ النّظیم فی مناقب الأئمّه اللّهامیم. قم: جامعه مدرّسین.

شیرودی، مرتضی. (1385). مسائل نظامی و استراتژیکی. قم: زمزم هدایت.

صدوق، علی بن حسین. (1404ق.).الإمامه و التبصره من الحیره. به تصحیح مدرسه امام مهدی، قم: مدرسه الإمام المهدی.

صدوق، محمّد بن علی. (1398). التّوحید. تصحیح هاشم حسینی. قم: جامعه مدرّسین.

ـــــــــــــــــــ. . (1406ق.). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. چاپ دوم. قم: دارالشّریف الرّضی للنّشر.

ــــــــــــــــــــ . (1413ق.). من لا یحضره الفقیه. به تصحیح علی‌اکبر غفّاری. ج 1. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیّه قم.

صفّار، محمّد بن حسن. (1404ق.). بصائر الدّرجات فی فضائل آل محمّد(ص). تصحیح محسن کوچه‌باغی. ج1. چاپ دوم. قم: مکتبه آیت‌الله المرعشی النّجفی.

طباطبائی، سیّد محمّدحسین. (1378). شیعه در اسلام. چاپ سیزدهم. قم: دفتر نشر اسلامی.

ــــــــــــــــــــــــــــ . (1417ق.)‌. المیزان فی تفسیر القرآن. ج10، 17 و 19. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرّسین حوزه علمیّه قم.

طبرسی، حسن بن فضل. (1412ق.). مکارم الأخلاق. چاپ چهارم. قم: الشّریف الرّضی.

طیّب، سیّد عبدالحسین. (1378). أطیب البیان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. ج 2 و 9. تهران: انتشارات اسلام.

فراهیدی، خلیل بن أحمد. (1409ق.)‌. کتاب العین. چاپ دوم. قم: نشر هجرت.

فرهنگ شیعه. (1386). پژوهشکده تحقیقات اسلامی. چاپ دوم. قم: زمزم هدایت.

فرهنگ علوم اجتماعی. (1376). گروه نویسندگان. تهران: مازیار.

فرهیخته، شمس‌الدّین. (1377). فرهنگ فرهیخته. تهران: زرّین.

فیّومی، احمد بن محمّد. (1414ق.). المصباح المنیر فی غریب الشّرح الکبیر. چاپ دوم. قم: مؤسّسه دارالهجره.

کراجکی، محمّدبن علی. (1394). معدن الجواهر و ریاضه الخواطر. به تصحیح احمد حسینی. چاپ دوم. تهران: المکتبه المرتضویّه.

کلینی، محمّد بن یعقوب. (1407ق.). الکافی. تصحیح علی‌اکبر غفّاری و محمّد آخوندی. ج2 و 5. تهران: دارالکتب الإسلامیّه.

مجلسی، محمّدباقر. (1403ق.). بحار الأنوار. ج 101. چاپ دوم. بیروت: دار إحیاء التّراث العربی.

مصباح یزدی، محمّدتقی. (1386). چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی. ترجمه حسینعلی عربی. محمّدمهدی نادری قمی. چاپ چهارم. قم: انتشارات مؤسّسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).

مصطفوی، حسن. (1368)‌. التّحقیق فی کلمات القرآن الکریم. ج1 و 13. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. (1374). تفسیر نمونه.ج1، 8، 10، 13 و 24. تهران: دارالکتب الإسلامیّه.

ملکی تبریزی، میرزا جوادآقا. (1386). رساله لقاء الله. چاپ نهم. قم: انتشارات آل علی(ع).

نویسندگان:

عبدالرّضا زاهدی: استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

 مهیار خانی مقدّم: دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصول‌الدّین، قم

 عماد صادقی: دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

فصلنامه معارف قرآنی شماره 19