گروه جهاد و مقاومت مشرق - در تاریخ زبان و ادبیات فارسی آثار بسیاری درباره جنگ‌ها و نبردهای سلسله‌های تاریخی نوشته شده است. بسیاری از پ‍ژوهشگران به نمونه‌هایی از این دست اشاره کرده‌اند. برای مثال مرحوم دکتر رحمدل شرفشاهی در کتاب «گدازه‌های چاه و آه» به نمونه‌هایی اشاره کرده است. اما با عنایت به تعریفی که منتقدان از ادبیات داستانی جنگ دارند، بسیاری از این آثار در قلمرو ادبیات جنگ نخواهد گنجید. ادبیات داستانی جنگ که در اینجا مدنظر است، پس از شروع جنگ تحمیلی به وجود آمده و نویسندگان بسیاری با گرایش‌ها و رویکردهای مختلف، جنگ را موضوع داستان‌های خود قرار داده‌اند.
دعای مرغ آمین از سیروس طاهباز و 6 تابلو از عبدالحی شماسی و داستان‌های کوتاهی از قاضی ربیحاوی و میثاق امیر فجر (نظیر داستان «سرباز») از نخستین داستان‌های جنگ هستند. بر اساس آمار کتابشناسی‌ها، نزدیک به 300 رمان و بیش از 2 هزار داستان کوتاه درباره جنگ نوشته شده است که معرفی، خلاصه و نشانی برخی از آنها در برخی از کتاب‌شناسی‌هایی که در این‌باره پدید آمده، در دسترس است. خانم فیروزه برومند در کتاب‌شناسی دفاع مقدس که در دو جلد نوشته، بخش‌هایی را هم به آثار داستانی و نیز شعر و همچنین مجموعه‌ها یا تک‌نگاری‌های مربوط به نقد آثار ادبی اختصاص داده است. کار خانم برومند از بهترین و ضروری‌ترین آثاری است که محققان ادبیات جنگ باید در کنار خود داشته باشند.
نقد جدی آثار داستانی
در حوزه پژوهش ادبی درباره با ادبیات داستانی جنگ، تنوع بسیار و پژوهش‌های فراوانی در دسترس است. آثاری که درباره موضوع موردِ بحث به وجود آمده، شکل‌های مختلف و گوناگون دارند و همین گوناگونی و گاه پراکندگی‌ها، آنها را از هم متمایز می‌کند. بخشی از این پژوهش‌ها را نهادهای دولتی انجام داده‌اند.
در حوزه ادبیات جنگ گفتارها و مقالات متعددی نیز نوشته شده است. در این‌باره ویژه‌نامه برخی نشریات مثل گفتوگو، نامه پژوهش (بویژه شماره 9، سال سوم)، ادبیات داستانی (شماره‌های متعدد بویژه شماره 51)، روزنامه شرق و... نیز قابل ذکر هستند. شماره‌های متعدد فصلنامه ادبیات پایداری و نیز مجموعه مقالات کنگره‌های ادبیات پایداری که به همت دانشگاه شهید باهنر کرمان منتشر شده نیز تحلیل‌هایی را در باب ادبیات داستانی جنگ دربر دارد.
از مقالات متعدد و متنوع و مجموعه‌ها و کتاب‌های خاص که بگذریم، کتاب‌های بسیاری هم در نقد و تحلیل ادبیات داستانی جنگ نوشته شده است. برخی از این کتاب‌ها در ادامه معرفی می‌شوند:
«تفنگ و ترازو»، بلقیس سلیمانی، تهران، روزگار، 1380.
این کتاب دو فصل دارد. نویسنده در فصل نخست، در مقاله‌هایی به موضوعات متنوعی پرداخته است.
در مقاله «بررسی ساختار داستان‌های کوتاه جنگ»، ضمن معرفی سه نوع عکس‌العمل نویسندگان به موضوع جنگ، داستان‌های کوتاه ادبیات جنگ را از حیث کاربرد موضوع، زاویه دید و شخصیت‌پردازی بررسی کرده است.
امتیاز این مقاله در به دست دادن تصویری روشن از داستان‌های کوتاه ادبیات جنگ است و نویسنده با اشراف نسبتاً کاملی که نسبت به داستان نویسی ادبیات جنگ داشته، اطلاعات مفیدی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. مقاله دیگر این فصل نیز که «ادبیات دفاع مقدس در یک نگاه » نام دارد، تصویر فشرده‌ای را از جریان داستان‌نویسی جنگ در ایران نشان می‌دهد. شرح حضور زنان در ادبیات مربوط به جانبازان در مقاله دیگر فصل نخست آمده است. در فصل دوم نیز که بخش اصلی و مهم کتاب است، هشت رمان ادبیات جنگ، نقد و تحلیل شده‌اند. زمین سوخته، باغ بلور، نخل‌های بی سر، گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند و ریشه در اعماق، عشق سال‌های جنگ، هلال پنهان، ملاقات در شب آفتابی از جمله این رمان‌هاست. نویسنده در نقد هر رمان از مبانی نقد داستان بهره می‌برد و این کتاب به دلیل توجه به مباحث نظریه‌های نقد ادبی در تحلیل داستان‌ها، یکی از آثار درخور و ارزشمند است.
نقد ذوقی
جنگی داشتیم، داستانی داشتیم از کامران پارسی‌نژاد که به نظر می‌رسد کاری سفارشی باشد، به نقد و تحلیل آثاری پرداخته که انتشارات صریر منتشر کرده است. در این کتاب 14 اثر داستانی نقد شده؛ از جمله رمان‌ها و مجموعه داستان‌های: سفر به گرای 270 درجه، دوشنبه‌های آبی ماه، مهمان مهتاب، پسران جزیره، زمانی برای بزرگ شدن، کودکی‌های زمین، آواز نیمه شب، طعم باروت، همه زندگی، گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند، هلال پنهان، جنگی بود جنگی نبود، نیاز.
از این رو در کل این کتاب ارجاع به نظر دیگران دیده نمی‌شود و نویسنده به گونه‌ای آنچه خود در نظر داشته را در نقد آثار نوشته است.
از سوی دیگر این کتاب به دلیل اینکه تنها به آثار انتشارات صریر پرداخته، در به دست دادن تصویر یا جایگاه ادبیات داستانی جنگ چندان قابل استناد نیست.
« جنگ از سه دیدگاه»، محمد حنیف، تهران، صریر، 1386.
جنگ از سه دیدگاه از محمد حنیف، متن گسترش یافته مقاله‌ای از همین نویسنده و با همین مضمون است که پیشتر در شماره 51 مجله ادبیات داستانی منتشر شده بود. در این کتاب با مبنا قرار دادن تقسیم‌بندی آثار بر اساس درونمایه و نوع نگاه به جنگ، برخی از رمان‌ها نیز نقد شده‌اند. محمد حنیف داستان‌نویسی جنگ را به سه دسته تقسیم می‌کند: 1. داستان‌های مثبت نگر. 2. داستان‌های منفی نگر 3. داستان‌هایی با نگاه سوم. برمبنای این تقسیم‌بندی او به تحلیل 20 رمان و داستان بلند پرداخته است. فصل اول تحلیل داستان‌هاست و فصل دوم «عناصر داستان‌ها و رمان‌ها و نگرش از سه دیدگاه» نام دارد. نویسنده در تقسیم‌بندی‌ای که از ادبیات جنگ دارد، در پی عرضه طرحی جریان‌شناسانه از ادبیات داستانی جنگ است. در واقع نوع نگاه نویسندگان به موضوع جنگ مبنای تقسیم‌بندی است، اما آنچه می‌توانست به این تقسیم بندی عمق بیشتری ببخشد، دوری از ایدئولوژی و قضاوت ارزشی در باب آثار و عنایت به وجوه مشترک آنهاست.
مباحث تکراری
این کتاب که پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده هم بوده، 9 فصل دارد. در پنج فصل نخست کتاب بازتاب جنگ در جامعه، جایگاه جنگ در ادبیات داستانی جهان، پیشینه‌های تاریخی و حقوقی جنگ ایران و عراق، ادبیات دفاع مقدس و پیشینه‌های ادبیات داستانی دفاع مقدس آمده و سپس در فصل ششم نویسنده به تعریف مفاهیمی در حوزه ادبیات داستانی پرداخته است.
این هفت فصل نخست که حدود 300 صفحه از کتاب را در بر دارد، در حکم مقدمه‌ای است برای فصل هشتم که فصل مرکزی کتاب است و در آن هفت مجموعه داستان کوتاه دفاع مقدس از منظر شخصیت‌پردازی تحلیل شده است. این مجموعه داستان‌ها عبارتند از: کارون پر از کلاه، دو کبوتر دو پنجره، یک پرواز، آن سوی مه، داستان‌های شهر جنگی، مقتل، همه زندگی و طعم باروت. به نظر می‌رسد، آنچه در فصل‌های یکم تا هفتم کتاب آمده تکرار مباحثی است که پیشتر هم در کتاب‌ها یا مقالات دیگر نوشته شده است.
مثلاً پرداختن تفصیلی به همه عناصر داستان یا تعریف انواع داستان در این مجموعه ضرورتی نداشته است.
این نکته یکی از اشکالات یا ضعف‌هایی است که در تغییر شکل یا قالب پژوهش‌ها از طرح پژوهشی یا پایان‌نامه و رساله دانشجویی به کتاب مد نظر برخی از نویسندگان و ناشران (بویژه ناشران دولتی) قرار نمی‌گیرد وگرنه توجیه پسندیده‌ای برای وجود برخی از فصل‌های نخستین این کتاب نمی‌توان آورد.
این موضوع فصل مرکزی یا اصلی کتاب را هم که نقدهای خوبی درباره داستان‌های کوتاه دارد، تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. کتاب با جمع‌بندی و نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد.
«ادبیات داستانی جنگ در ایران»، مهدی سعیدی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، 1395.
ادبیات داستانی جنگ در ایران، از چند نظر تفاوت‌هایی با کارهای پیش از خود دارد. هرچند، هر‌کدام از آنها در جای خود می‌توانند در بخش‌هایی شباهت‌هایی با آن داشته باشند، این کتاب به سبب در بر‌گرفتن نقد و تحلیل آثار متنوع از نویسندگان مختلف و توجه به تمام سلایق و نیز در نظر گرفتن معیارهایی در انتخاب جامعه نمونه پژوهش، انسجام ویژه‌ای دارد؛ نویسنده در فصل نخست کتاب با ارائه تعریفی که جامع و مانع است، تکلیف خود را با آنچه ادبیات جنگ خوانده، مشخص کرده است.
نویسنده در این کتاب در پی ترسیم جریان‌های داستان‌نویسی در ادبیات جنگ بوده، به همین منظور در تحلیل داستان‌ها نوع نگاه نویسنده به موضوع داستان یعنی جنگ و نیز چگونگی درونمایه داستان اهمیت داشته است، ادبیات داستانی جنگ را در چهار رویکرد دسته‌بندی کرده و در تبیین ویژگی‌های هر رویکرد، به نمونه‌های داستانی اشاره کرده است. فصل چهارم کتاب به این چهار رویکرد اختصاص دارد. کتاب نثری شیوا دارد، از منابع ارزشمندی بهره برده و نمایه‌‌های منظم و راهگشایی دارد.
