در این میان چند کلیدواژه از سوی مقامات اتحادیه اروپایی و مسئولین دولت‌های عضو آن بیشتر مورد تأکید بوده است: حقوق بشر و نقش جمهوری اسلامی در منطقه. هرچند در حاشیه این دو محور اصلی، در خصوص موضوعات دیگری چون انرژی، تجارت و محیط‌زیست نیز تبادل‌نظر خواهد شد اما سابقه این گفتگوها و اظهارات اخیر مقامات اروپایی نشان‌گر این واقعیت است که برجام دو از کانال اتحادیه اروپا و در قابل گفتگوهای سطح بالا پیگیری می‌شود.
مروری بر تحولات دو دهه اخیر نشان می‌دهد که لااقل سه دوره گفتگو میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا برگزارشده است؛ توجه به این سوابق می‌تواند تا حدی بیان کند که در دوره جدید گفتگوها چه سرنوشتی در انتظار آن خواهد بود.
گفتگوهای انتقادی دولت هاشمی رفسنجانی
تقارن زمانی فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی در آذرماه 1370 و شکل‌گیری اتحادیه اروپا در اواخر سال 1371 موجب گردید تا اروپای متحد درصدد نقش‌آفرینی بیشتر و مؤثرتر در نظام بین‌الملل برآید. در ایران نیز بعد از انتخاب اکبر هاشمی رفسنجانی به‌عنوان رئیس‌جمهور گفتمان عادی‌سازی و گسترش روابط با اروپا بیش‌ازپیش تقویت شد؛ بر این اساس، سران 12 کشور اروپایی در بیانیه پایانی اجلاس "ادینبورگ"[2] در انگلستان به موضوع روابط خود با ایران پرداختند؛ آنها در این بیانیه با اشاره به اهمیت ایران در منطقه دوباره بر ضرورت حفظ و ادامه گفتگو با ایران تأکید کردند اما تصریح نمودند که این گفتگوها باید انتقادی و دربرگیرنده نگرانی‌های ناشی از رفتار ایران باشد. بر همین اساس از سال 1372 تا 1375 چندین دور گفتگوهای انتقادی ایران و اروپا انجام شد ولی این گفتگوها نتوانست اختلافات سیاسی ایران و اروپا را حل کند و توفیق چندانی در گسترش و تحکیم مناسبات سیاسی نیافت.[3] چراکه در این دوران اتحادیه اروپا تلاش می‌کرد که ضمن گفتگو یک‌سویه با مقامات ایران، تهران را ترغیب نماید تا سیاست خود را نسبت به حکم ارتداد سلمان رشدی، وضعیت حقوق بشر، حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش، روند سازش با صهیونیستها که صلح خاورمیانه خوانده می‌شد، مسئله خریدهای تسلیحاتی و تقویت بنیه موشکی تغییر دهد.
با نزدیک شدن به زمان انتخابات و انتخاباتی شدن فضای کشور، فتیله گفتگوهای از سوی اتحادیه اروپا برای مشخص شدن رئیس‌جمهور بعدی پایین کشیده شد و عملاً آن را متوقف کرد.
در این برهه رهبر انقلاب از قطع مذاکرات انتقادی اتحادیه اروپا با جمهوری اسلامی ایران استقبال کردند و فرمودند: «استفاده از عنوان انتقادی برای گفتگوهای اروپا با ایران، از آغاز اشتباه بوده است. انتقاد آنها در این است که چرا ملت و دولت ایران پایبند به اصول اسلامی است! اگر بحث بر سر انتقاد باشد، انتقاد ما از اروپاییها بیشتر است. آنها دولت ایران را به قطع گفتگوهای انتقادی تهدید کرده‌اند، درحالی‌که این گفتگوها برای ایران اسلامی اهمیتی ندارد و ما طالب آن نبوده‌ایم».[4]
گفتگوهای فراگیر (جامع) و سازنده دولت خاتمی
پس از روی کار آمدن دولت اصلاحات به ریاست سید محمد خاتمی در دوم خرداد 1376، دولت وی اساس سیاست خارجی‌اش را بر گفتگو و تنش‌زدایی قرار داد. بر این اساس در اواخر تیرماه 1377 اعضای هیئت تروئیکای اتحادیه اروپا برای آغاز مذاکرات وارد تهران شدند.
در این دیدار مسائل منطقه‌ای، بین‌المللی و دوجانبه به ویژه خلع سلاح، حقوق بشر و آنچه که مبارزه با تروریسم خوانده می‌شد (حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش) مورد بحث و بررسی قرار گرفت. بدین ترتیب گفتگوهای سازنده ایران و اروپا جایگزین گفتگوهای انتقادی شد که پیش از انتخابات سال 1376 قطع گردیده بود. پس از انتخاب مجدد سید محمد خاتمی در سال 1380 نیز گفتگوهای یک‌سویه اتحادیه اروپا ادامه یافت.[5]
مبنای این مذاکرات یک‌سویه «ناعادلانه بودن نظام و قوانین حقوقی و قضایی جمهوری اسلامی ایران» بود به همین علت در اولین دور گفتگوهای فراگیر و سازنده در 16 و 17 دسامبر 2002 با موضوعات "منع تبعیض" و "راه‌های پیش‌گیری از اعمال شکنجه" در تهران انجام گرفت. در دور دوم این گفتمان موضوعات "حاکمیت قانون" و "دادرسی‌های عادلانه" تبادل‌نظر گردید و سومین دور این گفتگوها در مورد "آزادی بیان" و "حق توسعه" در اکتبر 2003 در بروکسل برگزار شد. در نهایت در ژوئن 2004 دور چهارم با موضوعات "نحوه اجرای عدالت در سیستم قضایی" و "تقویت همکاری و همبستگی بین‌المللی در زمینه حقوق بشر" در تهران برگزار شد.[6]
متأسفانه تأثیر این مذاکرات با اتحادیه اروپا، در ادبیات سیاسی کشور به ویژه مجلس ششم شورای اسلامی نمایان شد؛ برخی جریان‌های نزدیک به دولت اصلاحات تلاش کردند تا جهت تأمین نظر مقامات اتحادیه اروپا، به‌صورت یکجانبِ در حوزه تغییر قوانین وارد شدند. تغییر در قوانینی که برگرفته از شریعت اسلامی است، تضعیف نقش منطقه‌ای ایران و تشکیک در اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی از جمله این موارد بود. با این همه باز هم گفتگوهای فراگیر و سازنده عاقبتی بهتر از مذاکرات انتقادی نداشت.
گفتگوهای مشروط دولت خاتمی
پس از آشکار شدن فعالیت‌های هسته‌ای ایران که در نتیجه جاسوسی سازمان منافقین برای سرویس‌های اطلاعاتی غرب بود، روند مذاکرات تغییر کرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی[7] نیز برای نخستین بار در مورد فعالیت‌های هسته‌ای 18 سالهٔ ایران که به‌طور محرمانه انجام می‌شد گزارش داد. به دنبال این گزارش شماری از کشورها به‌خصوص آمریکا و انگلیس در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کردند. ایران به‌منظور اعتمادسازی با طرف‌های غربی اعلام کرد برنامه غنی‌سازی اورانیوم را به حال تعلیق درمی‌آورد و اجازه بازرسی‌های سرزده از تأسیسات اتمی‌اش را به سازمان ملل می‌دهد.[8]
علی‌رغم دادن امتیازات اعتماد ساز از سوی دولت اصلاحات، اتحادیه اروپا به بهانه فعالیت هسته‌ای گفتگوهای فراگیر را متوقف نمود و گفتگوهای مشروط به‌منظور فشار بیشتر و گسترده‌تر بر تهران آغاز کرد؛ در این راستا اتحادیه اروپا در خردادماه 1382 با صدور بیانیه‌ای به‌صراحت بیان داشت که گفتگوهای این اتحادیه با جمهوری اسلامی مشروط و منوط به اقدامات مثبت این کشور در حوزه‌های حقوق بشر، عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای و فرایند صلح اعراب و اسرائیل است. به ویژه، به علت طرح پرونده هسته‌ای ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، این موضوع در صدر مذاکرات ایران و اروپا قرار گرفت.[9] سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه علی‌رغم تعلیق فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای از سوی تهران، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنظیم کردند که در آن ایران به دلیل همکاری نکردن با بازرسی‌های آژانس «مذمت» شد.[10]
پس از پیروزی محمود احمدی‌نژاد در انتخابات ریاست جمهوری سال 1384، وی در شرایطی سکان ریاست قوه مجریه را در دست گرفت که اختلافات و تنش‌های مربوط به برنامه هسته‌ای ایران با غرب آغاز شده بود. سیاست نگاه به شرق دولت نهم و دهم و افزایش سطح تنش در روابط با اتحادیه اروپا از این واقعیت پرده برداشت که دولت احمدی‌نژاد مایل نیست تا اتحادیه اروپا را به‌عنوان یک بازیگر مستقل بین‌المللی بپذیرد لذا عملاً گفتگوها تا روی کار آمدن دولت حسن روحانی متوقف شد.
گفتگوهای سطح بالا
دولت تدبیر و امید مجدداً گفتگو با اتحادیه اروپا را در دستور کار سیاست خارجی خود قرار داد. در اولین گام کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا وارد تهران شد تا ضمن ملاقات با مقامات کشورمان درباره مسئله هسته‌ای و مذاکرات پیش روی ایران و کشورهای 1+5 رایزنی کند؛ اما در روز دوم سفر وی به تهران خبری فضای رسانه‌ای کشور را تحت تأثیر قرار داد؛ دیدار با یکی از محکومان امنیتی که دارای سابقه فعالیت در زمینه فمینیستی است. اشتون پس از دیدارهای رسمی خود با مقامات ایرانی، در سفارت اتریش به دیدار نرگس محمدی و مادر ستار بهشتی رفت و با آنها به گفتگو نشست.
پس از جایگزینی فدریکا موگرینی به جای اشتون، وی در نشست مطبوعاتی مشترکی که با ظریف اعلام کرد که دور جدیدی از گفتگوها بین ایران و اتحادیه اروپا که از آن به‌عنوان "گفتگوهای سطح بالا" یاد می‌شود از سر گرفته می‌شود.
هرچند در این دور از گفتگوها گفته می‌شود که مذاکرات به ویژه در حوزه حقوق بشر دوسویه خواهد بود اما زیاده‌خواهی طرف اروپایی که تجربه آن در برجام نیز به خوبی لمس شد، چشم‌انداز این دور از گفتگوها را چندان روشن و خوش‌بینانه نمی‌سازد. ضمن اینکه برخی گمان زنی‌ها از آغاز برجام دو در خلال گفتگوهای سطح بالا حکایت دارند که ورود به آن نتایجی بهتر از برجام هسته‌ای نخواهد داشت.
[1] - http://www.iribnews.ir/fa/news/88735
[2] - http://www.iran-newspaper.com/newspaper/BlockPrint/157869
[3] - دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات سمت، 1389، چاپ سوم، ص: 415-417.
[4] -http://www.mashreghnews.ir/fa/news/292754/
[5] - دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات سمت، 1389، چاپ سوم، ص: 462-465.
[6] -http://iirjournal.ir/index.php/
[7] -IAEA
[8]- http://www.bbc.co.uk/news/uk-15949285
[9] - همان، ص: 467- 468.
[10] -http://www.bbc.co.uk/news/uk-15949285
