به گزارش مشرق، آسمان اولین عرصه کنجکاوی و فعالیت ذهنی بشر بوده و انسان از دیرباز با تفحص در احوال اشیای آسمانی بعضی نیازهای واقعی و فکری اش را برآورده می کرد؛ مثلا از روی ستاره ای ثابت جهت را تشخیص می داد؛ به کمک حرکت های دوره ای اجرام سماوی زمان و گذر آن را می سنجید؛ پدیده ای آسمانی را در خدمت پیشگویی و تعبیر رویدادهای زمینی به کار می گرفت و از نقش ها و صورت های فلکی افسانه پردازی یا اسطوره سازی می کرد.

در دوران معاصر به دلیل عدم وجود آزمایشگاه ها و رصدخانه های تحقیقاتی در ایران تنها راه پیش روی محققان نجوم رصدی کشور، استفاده از داده های تلسکوپ های بزرگ جهان بوده است. به منظور پرکردن خلاء موجود، پیشنهاد تاسیس رصدخانه ملی ایران توسط پژوهشگاه دانش های بنیادی مطرح شد.

این رصدخانه می تواند برای مشاهده،  بررسی و اندازه‌گیری پدیده های آسمانی در بهترین نقطه کشور از نظر رصدی راه اندازی شود و ایجاد چنین رصد خانه ای می تواند آرزوی اخترشناسان و جامعه علمی کشور را برآورده کند.

مزیت راه‌اندازی رصدخانه ملی ایران 

طرح رصدخانه ملی ایران، شاهراه ارتباط علمی کشور در حوزه نجوم و کیهان شناسی خواهد بود. با اجرای این طرح، ایران جزء معدود کشورهایی است که فناوری ساخت تلسکوپ و تجهیزات رصدی حرفه ای پژوهشی را در اختیار می گیرد. در واقع این رصدخانه به عنوان نخستین طرح کلان علمی کشور گامی بزرگ در راستای ایجاد زیرساخت های مورد نیاز پژوهش های تجربی در کشور بوده و موجبات رشد و بومی سازی علوم و فناوری های پیشرفته در زمینه های مختلف را در کشور فراهم می سازد.

 اختصاص زمینی به شعاع ۲ کیلومتر برای احداث رصدخانه ملی

یکی از معیارهای مهم برای راه اندازی رصدخانه، مکان مناسب است. انتخاب مکان مناسب احداث رصد خانه مستلزم رعایت ملاک های فنی متعدد است که از جمله مهمترین آنها می توان به تعداد شب های صاف در فصول مختلف سال (از لحاظ آماری)، لرزه خیزی و ساختار گسل ها، شدت و جهت باد، آلودگی نوری و مهمتر از همه «پارامتر دید» که معیاری از شدت تلاطم جو است اشاره کرد. اندازه گیری این پارامتر مهم نیاز به مطالعات و اندازه گیری های میدانی دارد.

دکتر سعد الله نصیری قیداری، رئیس کمیته مکان یابی رصدخانه اظهار داشت: برای این منظور مطالعات اولیه در سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ توسط دانشگاه علوم پایه زنجان به اجرا درآمد و اندازه گیری های میدانی تا سال ۱۳۸۵ ادامه یافت. براساس این مطالعات و اندازه گیری های تکمیلی بین سالهای ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ سایت «گرگش» برای احداث رصدخانه مناسب تشخیص داده شد.

وی با بیان اینکه قله گرگش در جنوب غربی کاشان واقع شده و ۳۶۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، افزود: زمینی به شعاع ۲ کیلومتر به مرکز قله برای احداث رصدخانه ملی ایران اختصاص داده شد.

به گفته وی از آبان ۱۳۹۳ سامانه اندازه گیری دائمی دید در سایت رصدی گرگش نصب شد و اندازه گیری های مستمر آن در تمام فصول سال در جریان است. با متوسط دید نجومی ۰.۷ ثانیه قوسی، این سایت یکی از بهترین سایت های رصدی دنیا به شمار می رود که از این نظر با سایت های رصدی بزرگ جهان در شیلی، جزایر قناری و هاوایی رقابت می کند. به منظور درک بهتر شرایط جریان هوا اندازه گیری ها و شبیه سازی های متعددی که بین سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ به اجرا درآمد موقعیت تلسکوپ روی قله و تعیین ارتفاع آئینه اصلی از سطح قله مشخص شد.

نصیری قیداری، انتخاب ارتفاعات کامو در کاشان را بر اساس مطالعات سراسر کشور دانست و گفت: بر اساس مطالعات انجام شده توانستیم چنین سایتی با میدان دید مناسب انتخاب کنیم تا در آینده بتوانیم امکان نصب تلسکوپ در جای مناسب را داشته باشیم.

آشنایی با رصدخانه و تجهیزات آن

بزرگترین تلسکوپ رصدخانه ملی ایران (INO۳۴۰) آئینه ای به قطر سه متر و چهل سانتی متر دارد و یکی از ۲۰ تلسکوپ موثر پژوهشی جهان خواهد بود. وجود این تلسکوپ علاوه بر ایجاد ظرفیت پژوهشی بالا موجب افزایش ظرفیت آموزشی در نجوم و کیهان شناسی رصدی خواهد بود. مطالعه اجرام داخل کهکشانی، فراکهکشانی و فضای میان ستاره ای با این تلسکوپ میسر خواهد بود.

پس از اتمام طراحی مفهومی تلسکوپ و نهایی شدن مشخصات مورد نیاز، اقدامات لازم جهت سفارش شیشه خام و سپس صیقل آینه اصلی صورت گرفت. با اتمام مراحل ساخت، صیقل و  انجام آزمون های لازم، سرانجام پس از گذشت حدود ۵ سال، نخستین و مهمترین قطعه تلسکوپ ملی در زمستان ۱۳۹۳ به ایران تحویل داده شد.

سازه اصلی تلسکوپ که در قله گرگش ساخته خواهد شد محفظه ای استوانه ای شکل به قطر ۱۵ و ارتفاع ۲۰ متر است که تلسکوپ در آن قرار خواهد گرفت. این سازه از دو بخش ثابت و چرخان تشکیل می شود که تلسکوپ مورد نظر درون قسمت چرخان و تجهیزات کنترل در بخش ثابت نصب خواهد شد.

این سازه به منظور حفظ کیفیت رصدی رصدگاه از ویژگی های خاصی برخوردار است که از جمله مهمترین آن می توان به مدیریت دقیق دمایی درون سازه محفظه اشاره کرد. از جمله مهمترین ویژگی های خاص سازه به منظور حفظ کیفیت رصدی رصدگاه می توان به مدیریت دقیق دمایی درون سازه محفظه اشاره کرد.

از سوی دیگر به منظور پشتیبانی عملیاتی رصدخانه در مراحل مختلف و همچنین تأمین نیازهای کارگاهی، بروز رسانی و نگهداری، طراحی و ساخت مجموعه ای تحت عنوان رصدسرا در دستور کار قرار گرفت. محل رصد سرا دور از قله گرگش و در شهر کامو در نظر گرفته شده است از جمله دلایل این انتخاب می توان به اجتناب از مخاطرات کار و اقامت در ارتفاع ۳۶۰۰ متری از یک سو و رعایت ملاحظات زیست محیطی و حفظ کیفیت رصدی قله (از طریق کاهش ساخت و ساز) از سوی دیگر اشاره کرد.

همچنین سامانه کنترل تلسکوپ (INO۳۴۰) با بهره گیری از آخرین فناوری های سخت افزاری و نرم افزاری، کنترل و مدیریت قطعات و تجهیزات استفاده شده در تلسکوپ را عهده دار می باشد. طراحی و پیاده سازی سامانه کنترل (INO۳۴۰) براساس فرآیند تکرار و  توسعه تدریجی در نظر گرفته شده است. در این فرآیند، سامانه کنترل در Iteration های مختلف (از مقیاس کوچک تا بزرگ) طراحی و تست می شود که در نهایت Iteration نهایی منجر به سامانه کنترل تلسکوپ خواهد شد.

ضرورت وجود سایه حمایتی بر سر رصدخانه ایران

دکتر حبیب خسروشاهی، مجری طرح رصد خانه ملی ایران در خصوص آخرین وضعیت رصدخانه اظهار داشت: ایجاد زیرساخت­های رصد خانه در منطقه محل احداث رصدخانه  فراهم شده و تمام اقدامات عمرانی آن تا سال ۹۷ به پایان خواهد رسید.  

وی با بیان اینکه نتیجه داوری طراحی بخش های مختلف تلسکوپ رصد خانه تا دوماه آینده مشخص می شود، گفت: در این صورت اگر نیاز به اصلاحاتی باشد، آن را اعمال می کنیم  و بلافاصله ساخت بخش های مختلف تلسکوپ آغاز خواهد شد. همچنین ساخت تلسکوپ بعد از دریافت نظر داوران ان شا الله از نیمه دوم امسال آغاز می شود.

خسروشاهی با بیان اینکه مجموعه رصد خانه شامل بخش ثابت محفظه تلسکوپ، گنبد چرخان، ساختمان خدمات، سامانه لایه نشانی، محوطه سازی و... می شود، عنوان کرد: قرارداد احداث ایستگاه قله و محوطه سازی امسال منعقد شده و همچنین قرارداد با پیمانکار ساخت گنبد و محفظه امسال منعقد می شود. به طور کلی می توان گفت که طراحی و  ساخت محفظه از امسال به طور کامل آغاز می شود و انتظار داریم تا دوسال  آینده محفظه بالای قله آماده باشد.

وی با بیان اینکه آینه اصلی تلسکوپ درچند سال گذشته سفارش، ساخته و تحویل داده شده است و آینه دوم تلسکوپ را نیز  از همان شرکت تأمین کننده خریداری و صیقل آن در حال انجام است، خاطر نشان کرد: ساخت آینه ثانویه و آینه آزمون هم تا یک سال آینده به اتمام خواهد رسید.

خسروشاهی با بیان اینکه تا پایان امسال تمام قرارداد های ساخت را با صنایع داخلی منعقد می کنیم، خاطر نشان کرد: بنا داریم از سال آینده شروع به خرید تجهیزات کنیم. با این تفاسیر اگر برنامه ها به این صورت پیش رود تا دو الی ۳ سال آینده مراحل ساخت و اجرای تلسکوپ و محفظه به اتمام رسیده و آماده نصب و راه اندازی خواهند بود. انتظار می رود تا سال ۱۴۰۰ مراحل ساخت و راه اندازی رصدخانه به پایان رسیده و آماده بهره برداری کامل باشد.  

وی با تاکید بر اینکه این طرح ملی به دلیل انجام کارهای مهم و غیر قابل برگشت مانند ساخت آینه و هموار سازی جاده رصد خانه و تامین ۱۰ میلیارد تومانی زیرساخت،   باید  به ثمر برسد، اظهار داشت: پیش بینی می کنیم که تا دو الی سه سال آینده در یک وضعیت بسیار خوبی به سر می بریم  البته در صورتیکه حمایت ها وجود داشته باشد.

به گفته مجری طرح رصد خانه ملی ایران اگر تا کنون حمایت های پژوهشگاه دانش های بنیادی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نبود ما اینقدر  پیشرفت نکرده بودیم. به منظور تحقق اهداف پیش بینی شده اکنون طرح رصد خانه ملی نیازمند حمایت از جانب سازمان برنامه ریزی و بودجه  است. این طرح نیاز به حمایت دولت دارد.

وی با بیان اینکه این طرح جز طرح های اولویت دار شورای عالی عتف وزارت  است، خاطر نشان کرد: اگر بودجه پیش بینی شده  در جدول ۱۴ به طرح رصدخانه ملی ایران اختصاص پیدا می کرد  این طرح سریعاً به اتمام می رسید. با توجه به اینکه این طرح پیشرفت ۳۰ درصدی داشته است انتظار می رود دولت و مجلس به این موضوع توجه کند.

وی با تاکید بر آنکه نباید طرح رصد خانه ملی ایران روی زمین بماند، خاطر نشان کرد: این طرح کلان به  ۱۲۰  میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد که ۳۰ میلیارد آن صرف شده و برای بقیه بودجه نیازمند تامین اعتبار هستیم.

مجلسی ها با طرح رصد خانه غریبه نباشند

خسروشاهی با بیان اینکه ضروری است که با مجلس شورای اسلامی همراهی کند، گفت: همچنین ما از کمیسیون های مختلف مجلس دعوت می کنیم که از این طرح بازدید داشته باشند  و از نزدیک با پیشرفت طرح آشنا شوند.

وی تاکید داشت: ما می دانیم که این طرح تاثیر مثبت و زیادی در منطقه خواهد داشت.

رشد توریسم علمی بدون ضرر در منطقه

خسروشاهی مجری طرح رصد خانه ملی ایران در ادامه با اشاره به مزیت های این طرح گفت: راه اندازی رصدخانه باعث رشد توریسم علمی می شود؛ در واقع این منطقه بدون اینکه صنعت آسیب رسانی  در آن ایجاد شود و بدون اینکه نیروگاه یا پالایشگاهی تاسیس شود رونق پیدا می کند.

وی با تاکید بر اینکه دنیا و کشور ما نیاز به ابزار رصدی دارد، خاطر نشان کرد: پیش بینی می شود با نصب تلسکوپ در رصدخانه تا ۳ الی ۴ سال آینده بتوانیم بگوییم رصد خانه را راه اندازی کرده ایم.   همچنین قطعات مکانیک تلسکوپ امسال وارد فاز ساخت می شود. اگر تامین مالی درستی برای ساخت تلسکوپ داشته باشیم می توانیم اذرماه امسال آنرا تحویل بگیریم.

مجری طرح رصد خانه ملی ایران بیان داشت: تلسکوپ تنها دستگاه زنده رصد خانه است که در مقیاس کوچکی جلو و عقب می رود. شرایط آب و هوایی و تغییرات جوی نباید روی دستگاه تاثیر داشته باشد تا بتوان به وسیله آن آسمان را رصد کرد.

وی تاکید کرد: راه  اندازی این رصد خانه می تواند در منطقه آسیا چشمگیر باشد.

طرح رصدخانه به هیچ عنوان تعطیل نشد

وی با بیان اینکه در سال های گذشته اخباری مبنی بر نبود بودجه و تعطیل شدن طرح رصدخانه مطرح شده است، اظهار داشت: این طرح هیچوقت تعطیل نشده و همیشه با چالش های مالی و فنی مواجه بوده و تا روزی که اولین نور گرفته شود و تا دو سال بعد از آن هم این چالش ها وجود خواهد داشت.

وی افزود: چالش های این طرح زیاد است و تمام نشدنی! تمام طرح های پیشرو در علم این ویژگی را دارند.

بودجه های دولت برای رصدخانه قطره چکانی هستند

خسروشاهی با بیان اینکه ما قرارداد تحویل محفظه را ۱۸ ماهه منعقد  کرده ایم، خاطر نشان کرد: اگر دولت قطره چکانی اعتبار اختصاص نمی داد، می توانستیم قرارداد ۱۸ ماهه را در ۸ ماه به اتمام برسانیم بدون آنکه افزیش هزینه ای داشته باشیم.

خسروشاهی خاطر نشان کرد: در حال حاضر امکانات رصدی کوچکتر در آنجا وجود دارد تا داده های نجومی را دریافت کنیم؛ بعد از راه اندازی هم  کار علمی و بهره برداری از رصد خانه شروع می شود ولی در سطح کوچکتر.

مجری طرح رصد خانه ملی ایران گفت: از دانشگاهها درخواست داریم که اگر تجهیزات رصدی دارند می توانند به رصدخانه ملی ایران منتقل کنند و  بدون صرف هزینه های اضافی از شرایط این مکان به خوبی بهره ببرند.

تسریع روند ساخت در گرو چتر حمایتی

دکتر پیمان صالحی، رئیس مرکز طرح های کلان ملی فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با بیان اینکه طرح کلان ملی رصدخانه ملی ایران در بودجه جدول ۱۴ قرار گرفته است، خاطر نشان کرد: از آغاز  این طرح تا کنون، تنها معاونت علمی و فناوری بودجه های آنرا تامین کرده است و مجری طرح همواره  پژوهشگاه دانش های بنیادی است. البته که اگر هر ارگانی خواستار حمایت و همکاری مانعی وجود ندارد ولی کماکان بودجه های این طرح از سوی معاونت علمی تامین می شود.

به گفته رئیس مرکز طرح های کلان ملی، اگر ارگان های دیگری از طرح حمایت کنند طرح با سرعت بیشتری پیش می رود.

وی خاطر نشان کرد: شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری هم اعلام آمادگی کرده تا از این طرح حمایت کند. امیدواریم که ردیف بودجه پیش بینی شده جدول ۱۴ به این طرح اختصاص یابد تا علاوه  بر بودجه های معاونت علمی طرح پیش برود.

صالحی عنوان کرد: معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال گذشته برابر با دو میلیارد تومان و از ابتدای امسال بیش از یک میلیارد و دویست میلیون تومان بودجه به این طرح اختصاص داده است.

در پایان...

پروژه رصد خانه ملی یکی از آن طرح هایی است که عمر اجرای آن طولانی شده و به دلیل حمایت همه جانبه و اولویت ندادن به آن، روند نتیجه بخشی آن با کندی همراه بوده است. البته ناگفته نماند که خود پروژه به خودی خود زمان بر است و نیازمند دقت زیاد.

شاید در ظاهر پرداختن به چنین طرحی از اولویت لازم برخوردار نباشد اما وقتی در حوزه اختر فیزیک، گشتی در مراکز تحقیقاتی دنیا می زنیم می بینیم که امروزه تلسکوپ های حرفه ای و رصدخانه های بزرگی برای کیهان شناسی و ... راه اندازی شده و در بسیاری مواقع، منبع بسیاری از اکتشافات علمی به شمار می روند. بنابراین برای ما که سابقه درخشانی در علم نجوم داشته ایم و محققان توانمندی در این عرصه داریم گشایش رصدخانه ای با چنین ابعاد ضروری است.