به گزارش مشرق، بحران سوریه یکی از پیچیده‌ترین بحران‌های بین‌المللی است که بازیگران مختلف منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در آن ایفای نقش می‌کنند. از طرفی رشد و تکثیر گروه‌های تروریستی در غرب آسیا و ایجاد درگیری در این منطقه موجب شده‌است که بحران سوریه با فجایع انسانی و تحولات سیاسی نو به نو همراه باشد. بر این اساس کشورهای مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران در صدد خاتمه دادن به این بحران هستند. نشست‌های متعددی نیز در همین رابطه در ژنو و آستانه تشکیل شد. این نوشتار به سهم خود تلاش می‌کند ضمن تشریح اجمالی روند مذاکرات آستانه از ابتدا تا کنون، با بررسی تغییر نقش ترکیه در مذاکرات، موفقیت نشست آستانه ۶ و دستاورهای محور مقاومت را توضیح دهد. در پایان نیز نحوه‌ی اجرای مفاد مذاکرات و سناریوهایی برای آینده نشست‌های آستانه پیش‌بینی شده‌است.

مروری بر روند مذاکرات آستانه

مذاکرات آستانه پس از آزادسازی حلب و انتقال قدرت در آمریکا راهی را برای حل سیاسی بحران سیاسی سوریه گشود. نشست آستانه ۱ در چهارم و پنجم بهمن ۱۳۹۵ در پایتخت قزاقستان با حضور هیئت نمایندگان ایران، روسیه، ترکیه و نماینده سازمان ملل، هیئت نمایندگی دولت سوریه به ریاست بشارالجعفری و هیئت اعزامی مخالفان اسد تشکیل شد. این مذاکرات با محوریت تفکیک تروریست‌ها و به طور مشخص «داعش» و «جبهه النصره» از دیگر مخالفان و نظارت طرفین بر آتش بس با نمایندگی سازمان ملل و تاکید طرفین بر تثبیت آتش‌بس، پایان یافت.

نشست آستانه ۲ در ۲۸ بهمن با ترکیب قبلی به اضافه‌ی نمایندگان کشورهای اردن و آمریکا به عنوان ناظر و نیز نمایندگان ارتش آزاد سوریه و گروه افراطی جیش‌الاسلام آغاز شد. دستاورد مهم نشست «آستانه ۲» تثبیت آتش بس و توافق هیئت‌های ایرانی، روسی و ترکیه برای تشکیل کمیته عملیاتی نظارت بر اجرای آتش‌بس و موافقت بر سر ساز و کارهای آن بودکه «محمد علوش»، سرکرده هیئت معارضان مسلح سوریه نیز این توافق را مورد تأیید قرار داد.

دور سوم مذاکرات آستانه در ۲۵ اسفند ماه سال ۱۳۹۵ و در غیاب هیئت مخالفان سوریه بدون دستیابی به نتیجه‌ی مشخصی به پایان رسید. مخالفان مدعی بودند دولت سوریه به تعهدات خود در منطقه الوعر پایبند نبوده است به همین دلیل در مذاکرات حضور نیافتند.[۱] در نوبت چهارم نشست آستانه گروه‌های معارض حاضر در قزاقستان با انتشار بیانیه‌ای شروط غیرممکنی را برای ادامه مذاکرات مطرح کردند این شروط اعم از تعلیق تمامی عملیات‌های نظامی ارتش سوریه و نیروهای روسی و هم‌پیمانانش و آزادی تمام زندانیان بود. با نپذیرفتن شروط مذکور، نمایندگان گروه‌های افراطی مشارکت خود را در مذاکرات به تعلیق درآوردند. مذاکرات با محوریت تعیین نقاط کاهش تنش و بدون حضور نمایندگان گروه‌های مسلح به پایان رسید.[۲]

در مذاکرات آستانه ۵ نیز که در ۱۳ و ۱۴ تیرماه ۱۳۹۶ برگزار شد توافق بر سر مناطق کاهش تنش در منطقه‌ی غوطه‌ی شرقی و شمال حمص حاصل شد اما درباره نحوه‌ی برقراری آتش‌بس و اداره‌ی مناطق ادلب و درعا اختلاف وجود داشت که به مذاکرات دور ششم موکول شد.[۳]

مذاکرات آستانه ۶ با حضور نمایندگان برخی از گروه‌های معارض سوریه و هیئت‌هایی از کشورهای ترکیه، روسیه و ایران انجام شد. دست برتر متحدین در صحنه‌ی میدانی سوریه موجب تعدیل مواضع ترکیه و گروه‌های معارض شد و پیروزی چشم‌گیر مذاکرات را در پی داشت. توافق طرف‌های مذاکره‌کننده بر تعیین مناطق کاهش تنش با نظارت ایران، روسیه و ترکیه با تاکید بر حاکمیت، استقلال، وحدت و تمامیت ارضی جمهوری عربی سوریه مفاد اصلی بیانیه‌ پایانی مذاکرات را تشکیل می‌دهد.

تغییر نقش ترکیه و مذاکرات آستانه

واقعیت میدانی اصلی‌ترین مولفه در مذاکرات صلح سوریه محسوب می‌شود، بنابراین کشور یا گروهی که در صحنه‌ی میدانی موفق عمل کند، در مذاکرات قدرت بیشتری برای چانه‌زنی خواهد داشت. پیشروی متحدین در ماه‌های اخیر و غلبه بر تروریست‌ها موجب تسهیل روند مذاکرات آستانه و تعدیل مواضع مخالفین شد. می‌توان تغییر در مواضع کشور ترکیه را به عنوان یک بازیگر کلیدی به وضوح مشاهده کرد. همچنین تن دادن گروه‌های مسلح به مذاکره و نتایج آن را می‌توان به عنوان طلیعه‌ی تغییر مسیر در راه حل بحران سوریه تلقی کرد.

نحوه‌ی سیاست‌ورزی ترکیه در رابطه با بحران سوریه را می‌توان تابعی از سه متغیر شرایط داخلی این کشور، وضعیت میدانی سوریه و مواضع نهادها و بازیگران بین‌المللیِ نقش‌آفرین در بحران سوریه پنداشت. ترکیه از ابتدای سال ۲۰۱۲ با حمایت از معارضین سوری خواستار اسقاط سامان سیاسی حاکم در سوریه شد اما با تحول شرایط در سال ۲۰۱۵ راه حل سیاسی با شرط کناره‌گیری اسد از قدرت را پذیرفت. با گذر زمان، ترکیه به صورت ضمنی حضور اسد در دوره انتقالی را قبول کرد و سرانجام ترکیه در آگوست ۲۰۱۶ با عملیات «درع الفرات: سپر فرات» به صورت نظامی در سرزمین‌های سوریه ورود پیدا کرد.[۴] ترکیه با انجام این عملیات قصد داشت از اتصال چهار کانتون کردی موجود در شمال سوریه شامل جزیره، گری‌سپی(تل ابیض)، کوبانی(عین‌العرب) و عفرین جلوگیری نماید، به همین دلیل منطقه‌ی حد فاصل اعزاز(شرق کانتون عفرین) و جرابلس(غرب کانتون کوبانی) را به اشغال خود درآورد.[۵] عملیات «درع الفرات» ضمن دستیابی به اهداف مورد نظر، هزینه‌های انسانی زیادی اعم از کشته و زخمی را به بار آورد.[۶] از سوی دیگر سیاست آمریکا در سوریه مبنی بر حمایت از کردها تغییر نکرد. این امر سبب شد ترکیه با توجه به سیاست عملگرایانه‌ی (پراگماتیک) خود، درباره‌ی تعیین گروه‌های تروریستی و نحوه‌ی مواجهه با آنان و نیز تعیین مناطق امن در سوریه، مجبور به مذاکره با روسیه شود. عدم حمایت ترکیه از تروریست‌ها و غلبه‌ی میدانی ارتش سوریه و هم‌پیمانانش، گروه‌های مسلح را بر رضایت به مذاکره متقاعد کرد. سرانجام وزیر خارجه روسیه «سرگئی لاوروف» از تماس تلفنی با همتایان ایرانی و ترک خود در رابطه با مذاکرات بحران سوریه پرده برداشت و افزود گروه‌های معارضی که به آتش‌بس در سوریه ملحق شده‌اند بیش از ۶۰ هزار نفر هستند.[۷]   

بازیگران و منافع آنان در مذاکرات آستانه ۶

بند دوم از بیانیه مذاکرات آستانه ۶، مناطق غوطه شرقی، بخش‌هایی از شمال استان حمص، استان ادلب و مناطقی از استان‌های همجوار آن(لاذقیه، حماه و حلب) را به عنوان سرزمین‌های کاهش تنش معین کرده‌است[۸]. در میان مناطق پیش گفته استان ادلب به دلیل هم‌مرزی با ترکیه و استان مورد مناقشه هاتای(اسکندرون) و نیز عبور جاده‌های استراتژیک دمشق به حلب و حلب به لاذقیه از این منطقه، دارای اهمیت راهبردی است.[۹] الحاق ادلب به مناطق کاهش تنش را می‌توان دستاورد اصلی مذاکرات آستانه عنوان کرد زیرا این اقدام به معنای زمینه‌سازی نابودی جبه هالنصره است. امری که ظاهرا بر عهده‌ی ترک‌ها و گروه‌های مسلح تحت حمایت آن‌ها نهاده شده‌است.

نگرانی ترکیه درباره‌ی گرایش‌های جدایی‌طلبانه‌ی کردها باعث شد انضمام ادلب به مناطق کاهش تنش را بپذیرند تا ارتش سوریه و هم‌پیمانانش پس از بین بردن داعش به سوی «حسکه» پیشروی کنند تا راه به وجود آمدن کانتون کردی را در این منطقه ببندند چرا که ترکیه به علت حمایت آمریکا از کردها توان حمله یک‌سویه و تنها به کردها را نخواهد داشت.[۱۰] با انضمام ادلب به منطقه کاهش تنش و آسودگی خاطر موقت متحدین از جبهه ادلب، قادر خواهند بود تمامیت ارضی سوریه را با از بین بردن تروریست‌های تکفیری به دست آورند. نقشه زیر پیشروی ارتش سوریه در مناطق شرقی سوریه را پس از مذاکرات آستانه نشان می‌دهد. بخشی از مناطق با رنگ مشکی(تحت سیطره داعش) به مناطق با رنگ قرمز (تحت سیطره ارتش سوریه) تبدیل شده است.[۱۱]

کاهش تنش در ادلب به معنای زمینه سازی برای پایان جبهه النصره خواهد بود که این مسئولیت بر عهده ترکیه و گروه های مسلح تحت حمایت او گذاشته شده است، البته روسیه نیز گاهی به صورت هوایی آن‌ها را بمباران می‌کند. انشقاق در جبهه النصره، هیئت تحریرالشام را مجبور خواهد کرد که بین پایبندی به آتش بس با نظام سوریه و یا درگیری نظامی و رضایت به سرکوب خود یکی را انتخاب کند.[۱۲]

روند اجرای مفاد مذاکرات آستانه ۶

مطابق گزارش تحلیلگر شبکه‌ی المیادین از مذاکرات، تقسیم‌بندی‌هایی برای حضور نیروهای خارجی صورت گرفته است؛ منطقه‌ی حضور روسیه(منطقه ۱ در نقشه) در شرق خط آهن دمشق به حلب خواهد بود، در این منطقه از گروه‌های مسلح که در مذاکرات در لیست مجموعه‌های تروریستی نامیده نشده‌اند خواسته می‌شود که منطقه را ترک کنند تا روسیه و هم‌پیمانانش به هدف‌گیری جبهه‌ النصره بپردازند.

منطقه‌ی حضور ترکیه(منطقه ۳ در نقشه) نیز غرب راه دمشق به حلب تا منطقه‌ی اسکندرون و لاذقیه را شامل می‌شود. گروه‌های مسلح زیادی در این منطقه حضور دارند که اکثر آن‌ها نیز تحت حمایت ترکیه هستند و او از این طریق قادر خواهد بود امور را تدبیر نماید. این منطقه به علت اینکه در امتداد مناطق تحت سیطره‌ی کردها در عفرین است برای ترکیه اهمیت راهبردی دارد.

منطقه‌ی روسی-ترکی(منطقه ۲ در نقشه) نیز مابین خط آهن و راه بین‌المللی حلب – دمشق را در بر می‌گیرد. برنامه‌ی اجرایی در این منطقه بدین شکل است که مردم و گروه‌های مسلح غیر تروریستی طبق مذاکرات، این منطقه را تخلیه خواهند کرد، اگر چنانچه گروه‌های وابسته به جبههالنصره در این منطقه تن به خواسته‌ی ترکیه و روسیه ندهند راه حمله‌ی نظامی برای روسیه و ترکیه مجاز شمرده شده‌است.[۱۳]

آینده مذاکرات

موفقیت مذاکرات آستانه راه را برای توقف مخاصمات و درگیری‌ها هموار خواهد کرد. طبق بیانیه آقای جابری انصاری معاون عربی آفریقایی وزارت خارجه در مذاکرات آستانه، راه حل سیاسی مبتنی بر انتخابات آزاد و شفاف بر اساس وحدت ملی و تمامیت ارضی راهکار حل بحران سوریه است.[۱۴] به نظر می‌رسد مذاکرات آستانه یک گام محور مقاومت را به این خواسته خود نزدیک کرده است، البته باید متذکر شد که حضور بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و منافع آنان کار را دشوار خواهد کرد. ادامه‌ی روندها در سوریه به میزان پایبندی ترکیه و روسیه اتکا دارد که دو سناریو را می‌توان فرض کرد؛ سناریوی اول این است که پس از آتش‌بس، راه‌ حل سیاسی در پیش گرفته شود به نحوی که آنکارا گروه‌های معارض را قانع کند تا در روند راه حل سیاسی مشارکت کنند و در صورت تخلف هر یک از گروه‌های مسلح، واکنش نظامی به آنها نشان داده شود. سناریوی دوم این است که همانند اتفاقی که در فتح حلب رخ داد گروه‌های تروریستی در ادلب تجمیع شوند و با یورش بر آنان، نابود شوند.

نگرانی‌های زیادی در رابطه با نقش ترکیه در آینده سوریه وجود دارد؛ نگرانی نخست این است که در مذاکرات آستانه ۶ اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا حضور نداشته اند و در تحولات بعدی امکان اثرگذاری آنان بر ترکیه وجود دارد. نگرانی دوم در رابطه با خدشه‌ای است که به تصویر ترکیه در جهان عرب برای عدم حمایت از معارضین سوریه بر او وارد خواهد آمد، لذا این امکان وجود دارد که تکیه برای بازسازی تصویر خود در جهان عرب از مواضع کنونی خود بازگردد. نگرانی سوم نیز در رابطه با اختلافی است که بر تعیین گروه‌های تروریستی ممکن است روی دهد چرا که کردها در دایره تروریسم گنجانده نشده‌اند اما ترکیه آنان را تروریست می نامد. علاوه بر اینکه ترکیه یکی از دولت‌های نزدیک به معارضین سوریه محسوب می‌شود و امکان هم‌پیمانی با آنان با تغییر شرایط وجود دارد.[۱۵] بنابراین اختلافات موجود ممکن است آینده مذاکرات را به شکست بکشاند اگرچه به نظر می‌رسد طرفین می‌کوشند با هوشمندی مانع از چنین امری شوند. باید منتظر ماند و دید تا هفتمین نشست مذاکرات آستانه که در دهه اول آبان ۹۶ برگزار می شود[۱۶] چه اتفاقاتی رخ خواهد داد.

منابع:

[۱] مرجان شریف زاده، «مروری بر روند و نتایج مذاکرات آستانه تا کنون»، ۲۹/۱/۱۳۹۶، خبرگزاری صدا و سیما، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.iribnews.ir/fa/news/۱۵۹۷۱۷۵/

[۲] العالم، «دور نخست مذاکرات آستانه ۴ چگونه پایان یافت؟»، ۱۴/۲/۱۳۹۶، وبسایت شبکه العالم، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://fa.alalam.ir/news/۱۹۶۳۰۴۲

[۳] خبرگزاری تسنیم، «دلایل موفقیت نشست آستانه ۵»، ۱۸/۴/۱۳۹۶، تسنیم، قابل بازیابی در پیوند زیر:

https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۶/۰۴/۱۸/۱۴۵۸۹۵۵

[۴] سعید الحاج، «ترکیا و الازمه السوریه… ملامح مرحله جدیده»، ۲۶/۱۲/۲۰۱۶، الجزیره، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/۲۰۱۶/۱۲/۲۶/%D۸%AA%D۸%B۱%D۹%۸۳%D۹%۸A%D۸%A۷-%D۹%۸۸%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%A۳%D۸%B۲%D۹%۸۵%D۸%A۹-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۳%D۹%۸۸%D۸%B۱%D۹%۸A%D۸%A۹-%D۹%۸۵%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۸%AD-%D۹%۸۵%D۸%B۱%D۸%AD%D۹%۸۴%D۸%A۹-%D۸%AC%D۸%AF%D۹%۸A%D۸%AF%D۸%A۹

[۵] سعید ساسانیان، «چرا ترکیه بر تشکیل منطقه حائل در سوریه اصرار دارد؟»، ۹/۹/۱۳۹۴، اندیشکده راهبردی تبیین، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://tabyincenter.ir/۱۰۸۹۰/

[۶] السفیر، «تباین حول دور السعودیه فی مفاوضات استانا» ۲۳/۹/۲۰۱۷، جریده السفیر، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://assafir.com/Article/۵۲۱۴۲۸/Archive

[۷] السفیر، «هدنه مفتوحه فی سوریا»، ۳۰/۱۲/۲۰۱۶، السفیر، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://assafir.com/Article/۵۲۱۶۱۹/Archive

[۸] همشهری آنلاین، «متن بیانیه ایران، روسیه و ترکیه در مذاکرات سوری/ ادامه مبارزه با تروریسم»، ۲۴/۶/۱۳۹۵، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.hamshahrionline.ir/details/۳۸۲۱۷۰

[۹] حسین آجرلو، «مذاکرات آستانه و چالش ادلب»، ۲۶/۶/۱۳۹۶، خبرگزاری فارس، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۶۰۶۲۶۰۰۰۴۸۴

[۱۰] لیلی نقولا، «مخرجات استانا: المقایضه الکبری بین ادلب و الحسکه؟»، ۱۸/۹/۲۰۱۷، المیادین، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.almayadeen.net/articles/opinion/۸۲۴۵۵۳

[۱۱] مرکز نورس للدراسات، « سوریا قبل و بعد اتفاق خفض التصعید فی الاستانه. ترکیز کامل لملیشیات الاسد علی الشرق»، ۲۸/۹/۲۰۱۷، نسخه با کیفیت در پیوند  زیر:

 http://norsforstudies.org/wp-content/plugins/download-attachments/includes/download.php?id=۳۸۱۶

[۱۲] لیلی نقولا، «مخرجات استانا: المقایضه الکبری بین ادلب و الحسکه»، ۱۸/۹/۲۰۱۷، قناه المیادین، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.almayadeen.net/articles/opinion/۸۲۴۵۵۳/

[۱۳] عقیل سعید محفوض، «ما الذی ینتظر ادلب؟»، ۲۰/۹/۲۰۱۷، قناه المیادین، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.almayadeen.net/articles/opinion/۸۲۴۹۰۸

[۱۴] حسین جابری انصاری، «پیشنهاد مشخص ما طرد خشونت و تثبیت آتش‌بس ‌در سوریه است»، ۲۰/۹/۲۰۱۷، پرس تی وی، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.presstv.ir/DetailFr/۲۰۱۷/۰۱/۲۳/۵۰۷۴۰۴/Iran-Hossein-Jaberi-Ansari-Syria-peace-talks-Astana

[۱۵] سعید الحاج، «ترکیا و الازمه السوریه… ملامح مرحله جدیده»، ۲۶/۱۲/۲۰۱۶، الجزیره، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/۲۰۱۶/۱۲/۲۶/%D۸%AA%D۸%B۱%D۹%۸۳%D۹%۸A%D۸%A۷-%D۹%۸۸%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%A۳%D۸%B۲%D۹%۸۵%D۸%A۹-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۳%D۹%۸۸%D۸%B۱%D۹%۸A%D۸%A۹-%D۹%۸۵%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۸%AD-%D۹%۸۵%D۸%B۱%D۸%AD%D۹%۸۴%D۸%A۹-%D۸%AC%D۸%AF%D۹%۸A%D۸%AF%D۸%A۹

[۱۶] العالم« هفتمین نشست روند آستانه دهه اول آبان در پایتخت قزاقستان برگزار می‌شود» ۲۴/۶/۱۳۹۶، العالم، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://fa.alalam.ir/news/۳۰۵۰۷۱۱

منبع: پایگاه تبیین