بر اساس تحریم‌های آمریکا، 6 ماه بعد از خروج این کشور از برجام، یعنی در نوامبر سال 2018، وزارت دارایی آمریکا باید عملکرد کشورهای خریدار نفت ایران را بررسی کند و در صورتی که به قانون تحریم عمل نکرده باشند، بانک‌هایی که برای خرید نفت به بانک مرکزی ایران پول پرداخته‌ باشند (مثلا بانک های چینی، کره‌ای یا هندی) مشمول تحریم می‌شوند.

در حال حاضر، ایران روزانه حدود 2 میلیون و 200 هزار بشکه نفت خام صادر می‌کند که تقریبا یک میلیون بشکه بیشتر از زمان تحریم پیش از اجرای برجام است. ایالات متحده با ادعای مقابله با کشوری که در منطقه خاورمیانه ماجراجویی می کند، تلاش دارد نظام جمهوری اسلامی ایران را تحت فشار قرار دهد.

بیشتر بخوانید:

پس‌لرزه‌های تحریم ضد ایرانی در بازار نفت

در این میان خریداران عمده نفت خام ایران به این مساله واکنش نشان دادند. در این رابطه نیویورک تایمز به نقل از گزارش وزارت انرژی آمریکا نوشت کره جنوبی 14 درصد از صادرات نفت ایران را در سال گذشته به خود اختصاص داده است. چین بزرگترین وارد کننده نفت ایران با 24 درصد است، به دنبال آن هند با 18 درصد است. ترکیه در 9 درصد و در ایتالیا 7 درصد بود.

چین

ایران چهار درصد از کل عرضه جهانی نفت را در اختیار دارد که چین به عنوان بزرگترین مصرف کننده نفت خام ایران، پس از اجرای برجام روزانه حدود نهصد هزار بشکه نفت از کشورمان وارد می کرد. اما به دنبال نگرانی هایی که آمریکا در خصوص آینده برجام و بازگشت تحریم ها ایجاد کردند این رقم در سال جاری میلادی به حدود 600 هزار بشکه در روز رسید.

در حال حاضر عربستان، آنگولا، عراق و عمان چهار کشوری هستند که بالاترین سهم در صادرات نفت به چین را دارند و ایران با قرار گرفتن در جایگاه پنجم، 7.3 درصد نفت این کشور را تامین می کند. پس از ایران، کشورهای برزیل، کویت، ونزوئلا، امارات  متحده عربی، انگلیس، کنگو، کلمبیا، آمریکا و مالزی قرار دارند.

با توجه به گستره حضور کشورهای صادر کننده نفت در بازار چین، پس از اعلام تصمیم آمریکا مبنی بر جریمه دور زدن تحریم های نفتی علیه ایران، شرکت های چینی اعلام کردند با توجه به سهم نسبتا کوچکی که ایران در بازار این کشور دارد یافتن جایگزین آن از طریق روسیه، عربستان، کشورهای غرب آفریقا و ایالات متحده آسان خواهد بود.

ژاپن

ژاپن چهارمین کشور خریدار بزرگ نفت ایران در آسیا است. با این حال طبق گزارش شرکت ملی نفت و گاز ژاپن، نفت خام ایران تنها 5.5 درصد از کل واردات نفتی این کشور را در سال 2017 به خود اختصاص داد. در واقع ایران ششمین صادر کننده نفت به ژاپن است و با توجه به این میزان صادرات نفت، جایگاهی به مراتب پایین تر از عربستان با 40.2 درصد در بازار این کشور دارد.

براین اساس به رغم رایزنی های مقامات توکیو با واشنگتن برای دریافت معافیت از این کشور در زمینه خرید نفت از ایران، پالایشگاه های ژاپنی اعلام کردند که خود را آماده تغییر در حوزه وارد کنندگان نفت کرده اند. طبق این گزارش با توجه به طراحی پالایشگاه های ژاپنی با نفت ایران، نفت قطر می تواند جایگزینی برای آنها باشد.

کره جنوبی

کره جنوبی به عنوان پنجمین وارد کننده بزرگ نفت خام جهان، واردات خود از ایران را در ماه مه سال جاری میلادی به کمتر از ژانویه 2016 رساند. این اقدام پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم های این کشور علیه ایران صورت گرفت.

خبرگزاری رویترز به نقل از شرکت ملی نفت کره نوشت: در ماه مه 2018، کره جنوبی نزدیک به 180 هزار بشکه نفت (حدود 759 هزار تن) روز وارد کرد که این رقم در مقایسه با واردات یک میلیون تنی سال گذشته افت محسوسی داشته است. ضمن آنکه سئول در ژانویه 2016 حدود 860 هزار تن نفت از ایران وارد کرده بود.

طبق این گزارش در طول پنج ماهه اول سال جاری میلادی، واردات نفت خام کره جنوبی از ایران در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته 33 درصد تنزل کرده است. این در حالی است که  واردات نفت از قطر در سه ماهه اول 2018 در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 2.4 درصد افزایش یافته است. لذا به نظر می رسد با توجه به ساختار پالایشگاه های کره جنوبی، قطر جایگزین ایران در بازار نفت این کشور شود.

گفتنی است واردات نفت خام از عربستان سعودی، به عنوان عرضه کننده اصلی نفت خام کره جنوبی، در مقایسه با سال قبل، 23.6 درصد کاهش داشته است. از سوی دیگر، واردات نفت خام از ایالات متحده در ماه مه، افزایش تقریبا سه برابری را نشان می دهد. همچنین سهم نفت روسیه هم در ماه مه 78 درصد بیشتر شده است.

هند

در حال حاضر حاضر ایران پس از عراق و عربستان سومین تامین کننده نفت هند است. این کشور برخلاف دیگر خریداران عمده نفت ایران، وارادت خود را در ماه مه سال جاری نسبت به ماه گذشته (آوریل) افزایش داد و به 705 هزار بشکه در روز رساند.

اما  پس از فشار آمریکا مبنی بر به صفر رساندن خرید نفت از ایران، مقامات دهلی نو به پالایشگاه های نفت دستور دادند تا به فکر جایگزینی برای نفت کشورمان باشند.

سفر نیکی هلی، نماینده ایالات متحده در سازمان ملل، به هند و دیدار با ناندرا مودی نخست وزیر این کشور که روز پنجشنبه صورت گرفت، در راستای افزایش فشار بر دهلی نو برای تجدیدنظر در مراودات نفتی با ایران بود. در این دیدار نیکی هلی تاکید کرد از هند خواسته است بین همکاری اقتصادی با ایران یا آمریکا تصمیم بگیرد.

در همین خصوص وزیر نفت هند اعلام کرده است آنها گزینه های متعددی برای تامین نیاز خود و حفظ امنیت دسترسی به نفت پیشرو دارند. برخی از اخبار نیز حاکی از آن است که دهلی نو درصدد عقد قراردادهایی با برونئی برای تامین نفت خود پس از قطع مروادات نفتی با ایران است.

مشکل دیگری که هند در خصوص روابط نفتی با ایران دارد، بحث پرداخت وجه آن است. در حال حاضر این کار از طریق برخی بانک های اروپایی و همچنین انتقال به صورت روپیه انجام می شود اما در صورتی که کشورهای اروپایی به آمریکا بپیوندند و تحریم های مالی علیه ایران اعمال شود، انتقال پول خرید نفت به مراتب دشوارتر خواهد شد.

ترکیه

بیش از نیمی از نیازهای نفتی ترکیه توسط ایران تامین می شود. در سال 2017 ایران با 7.4 میلیون تن صادرات نفت خام به ترکیه، سهم خود را از 23.3 درصد به 50.9 درصد در میان پنج کشور صادر کننده نفت خام به ترکیه افزایش داد. ترکیه پس از ایران، از کویت، عربستان سعودی، عراق و روسیه نفت وارد می کند.

هرچند که طبق گزارش سازمان تنطیم بازار انرژی ترکیه در سال 2018، ، میزان واردات نفتی این کشور  از ایران در سه ماه نخست سال جاری میلادی در مقایسه با دوره مشابه، حدود 10 درصد کاهش داشته  اما کماکان، کشورمان در راس صادر کنندگان نفت به ترکیه است.

لذا با توجه به اهمیت صادرات نفت ایران به این کشور، مقامات آنکارا با درخواست آمریکا برای توقف خرید نفت از تهران مخالفت کردند. وزرای خارجه و اقتصاد این کشور اعلام کرده اند که تنها به تحریم های سازمان ملل پایبند هستند.

مساله قابل توجه در مخالفت ترکیه با درخواست ایالات متحده به اختلاف نظرهای آنها در خصوص شیوه مواجه با گروه یگان های مدافع خلق در سوریه و خرید سامانه اس 400 از روسیه برمی گردد که هر دو در بحث امنیت ملی ترکیه جایگاه ویژه ای دارد. براین اساس به نظر می رسد مخالفت صریح این کشور با توقف واردات نفت از ایران در ادامه اختلافات با آمریکا باشد که در آینده می تواند وجه المصالحه توافقشان قرار گیرد.

اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا در دوره پس از رسیدن به توافق هسته ای با ایران، از سیاست های آمریکا برای تحریم نفتی ایران پشتیبانی کردند. اما با توجه به موضع گیری های اخیر دولت های فرانسه، آلمان و انگلیس به نظر نمی رسد آنها مایل باشند یکبار دیگر چنین حمایتی را از واشنگتن انجام دهند.

در همین خصوص آنها از آمریکا خواستند که در زمینه واردات نفت از ایران، برای این کشورها معافیت موردی در نظر بگیرد. کشورهای اروپایی پیش از این در مساله افزایش برخی تعرفه های گمرکی ایالات متحده، معافیت هایی دریافت کردند. لذا امیدوارند روابط ویژه آنها با هم، یک بار دیگر اروپا را در زمینه تجارت نسبت به دیگر کشورها مستثنی سازد.

اما مساله مهم در موضوع تجارت نفتی با ایران، بحث ایجاد محدودیت های یکجانبه ایالات متحده بر بانک ها، بیمه گذاران و شرکت های حمل و نقل است که باعث می شود روابط با تهران برای اروپا پیچیده شود. از این رو برخی منابع اعلام کردند شرکت های توتال فرانسه، انی و ساراس ایتالیا، ریپسول و سپسا اسپانیا و همچنین شرکت هلنیک پترولیوم یونان در حال آماده شدن برای توقف خرید نفت از ایران هستند.

طبق گزارش رویترز پالایشگاه های بزرگ نفت اروپا قصد ندارد پس از چهار نوامبر معاملات خود را با ایران ادامه دهند. این در حالی است که تقریبا یک پنجم صادرات نفت ایران به اروپا انجام می شود. در ادامه این گزارش آمده است که نفت کشورمان با واردات نفت از روسیه و عربستان جایگزین خواهد شد.

نکته مهم دیگر در این زمینه، تاثیر عدم خرید نفت ایران توسط اتحادیه اروپا بر آینده برجام است. کاهش تقاضای نفت خام، می تواند تلاش های فرانسه، آلمان و انگلیس در حفظ برجام را بی اثر کند و احتمالا این مساله در برنامه ریزی های آمریکا برای فشار بر اروپا لحاظ شده باشد.

اما واقعیت این است که یافتن جایگزینی برای نفت ایران از سوی خریداران آن در بازه زمانی 180 روز امکان پذیر نیست. نیکی هلی هم در ملاقات خود با مودی به این موضوع اشاره کرد. شاید به همین دلیل بود که روز پنجشنبه یک مقام ارشد وزارت خارجه گفت واشنگتن با کشورهایی که میزان واردات نفت خود از ایران را کاهش بدهند بر سر تحریم ها «به طور موردی» همکاری خواهد کرد.

البته گمان نمی رود این اظهارات به معنای چشم پوشی از تداوم واردات نفت ایران از سوی خریداران عمده کشورمان باشد. شاید تنها به معنای ارائه فرصتی بیشتر برای یافتن جایگزین باشد در شرایطی که آمریکا شاهد روند کاهش خرید نفت از ایران است.