به گزارش مشرق، "کلیه" و دستگاه ادراری یکی از اعضای حیاتی و بسیار مهم در بدن انسان هستند که وظایف بسیار مهمی دارند، اختلالات و بیماری‌های دستگاه کلیه و مجاری ادرار ممکن است در هر سنی و با هر شدتی رخ دهد.

پیش از این، بخش نخست "مطلب آموزشی کلیه" با عنوانآشنایی با عضوی ۱۷۰ گرمی که صدها کارکرد حیاتی دارد و بخش دوم این مطلب با عنوان این علائم نشانه "نارسایی یا بیماری کلیوی" است منتشر شد؛ در ادامه بخش پایانی این مطلب تقدیم مخاطبان ارجمند شده است:

سرطان های دستگاه ادراری

سرطان کلیه

به رشد غیر طبیعی سلولها، تومور یا سرطان گفته می‌شود؛ این تومورها اغلب در معاینات شکم، کشف شده و در ابتدای کار علائم بارزی ندارند اما شایع‌ترین علامت بالینی وجود خون در ادرار است؛ برخی عوامل محیطی را در ایجاد آن دخیل می‌دانند همچنین از مهمترین این عوامل چاقی و استعمال دخانیات است.

شیوع سرطان کلیه نسبت به دیگر سرطان‌ها کم اما در حال افزایش است؛ درمان سرطان کلیه بسته به شرایط بیمار می تواند شامل جراحی دارویی (شیمی درمانی) رادیوتراپی باشد.

ضربه به کلیه

ضربه به کلیه‌ها بیشتر در تصادفات اتومبیل، سقوط، نزاع و زخم چاقو یا گلوله دیده می‌شود. آسیب به کلیه‌ها می‌تواند از یک کوفتگی و کبودی ساده در پهلو تا متلاشی شدن بافت کلیه یا آسیب به عروق و اعصاب باشد؛ درمان ضربه به کلیه با توجه به شدت آسیب می‌تواند شامل درمان جراحی، دارویی و استراحت باشد.

بیماریهای مثانه

عفونت مثانه

در حالت طبیعی مثانه عاری از هرگونه میکروبی است؛ تهاجم باکتری‌ها به مثانه باعث ایجاد عفونت در مثانه می‌شود؛ این تهاجم از راه‌های مختلفی می‌تواند صورت گیرد مثلاً میکروب‌ها از طریق خون یا از طریق پیشابراه از محیط خارج بدن وارد مثانه می‌شوند و باعث عفونت شوند.

در زنان بعد از یائسگی به دلیل برگشت ادرار از پیشابراه به مثانه (رفلاکس) احتمال ابتلا به عفونت ادراری افزایش می‌یابد؛ علائم عفونت مثانه شامل سوزش در هنگام ادرار، تکرر ادرار، شب ادراری، بی اختیاری ادرار و درد در بالای عانه، ادرار خونی و کمردرد است.

درمان عفونت مثانه باتوجه به آزمایشات ادراری و نوع میکروب، تجویز آنتی بیوتیک، رعایت نکات بهداشتی و رژیم غذایی (اجتناب از مصرف قهوه، چای و کولا، مصرف بیشتر مرکبات که به دلیل داشتن ویتامین ث سیستم ایمنی را تقویت کرده و علائم عفونت اداری را کاهش می دهد؛ کسانی که از کیسه ادرار (سوند) استفاده می کنند باید بخاطر داشته باشند که کیسه ادرار را پایین تر از سطح بدن نگه دارند تا از برگشت ادرار (رفلاکس) جلوگیری کرده و احتمال عفونت ادرار را به حداقل ممکن کاهش داد.

مثانه نوروژنیک

در این حالت، به علت ایجاد ضایعه‌ای در دستگاه عصبی، فرد دچار بی اختیاری ادرار می‌شود؛ علت ممکن است فتق دیسک مهره ای، ناهنجاری های مادرزادی و یا آسیب به طناب نخاعی باشد. درمان مثانه نوروژنیک شامل درمان حمایتی مانند استفاده از سوند به صورت دائم و متناوب، کنترل عوارض (مانند پایین آوردن کلسیم غذا) و رعایت بهداشت فردی باشد.

سنگ‌های مثانه

سنگ مثانه یکی از انواع سنگ‌های ادراری است که در مثانه تشکیل می‌شود یا سنگ‌هایی هستند که از کلیه خارج شده و وارد مثانه می‌شود. سنگ مثانه بیشتر در مناطق گرمسیر شیوع دارد و علت آن ادرار غلیظ و کم است که باعث رسوب نمک‌های محلول در ادرار می‌شود. از دیگر از عوامل موثر در ایجاد سنگ‌های ادراری، افزایش پروتئین و نمک در رژیم غذایی و کم تحرکی است. وقتی سنگ در مثانه باشد، مردان در ناحیه بالای آلت احساس درد شدید می‌کنند، بیمار هنگام دفع ادرار احساس درد و تیر کشیدن در مجرای ادرار می‌کند. گاهی ممکن است سنگ مثانه باعث احتباس ادرار شود. درمان سنگ های مثانه شامل رژیم غذایی مناسب، مصرف زیاد آب، داروی مسکن و در نهایت دفع اجباری سنگ با جراحی یا سنگ شکن است.

سرطان مثانه

سرطان مثانه بیشتر در افراد با سن بیشتر از ۵۵ سال شایع است و مردان را بیشتر از زنان مبتلا می کند؛ شایع‌ترین علامت سرطان مثانه مشاهده ادرار خونی بدون وجود درد است. در صورت پیشرفت سرطان ممکن است دردهایی در ناحیه لگن و پشت فرد نیز دیده شود.

بزرگترین عامل خطر در ابتلا به سرطان مثانه، کشیدن سیگار است. افراد سیگاری ۲ برابر افراد عادی در معرض خطر ابتلا به سرطان های دستگاه ادراری هستند همچنین عفونت های مزمن دستگاه ادراری، سنگ مثانه، مصرف بالای کلسترول، اضافه وزن، پرتو درمانی لگنی، سرطان های دیگر (پروستات و روده) نیز احتمال ابتلا به سرطان مثانه را افزایش می دهند. درمان سرطان مثانه می تواند شامل طیفی از اقدامات شیمی درمانی، پرتو درمانی، دارو درمانی وحتی جراحی (برداشتن کامل مثانه یا برداشتن تومور) باشد.

ضربه به مثانه

ضربه به مثانه بیشتر در شکستگی های لگن و ضربه به قسمت تحتانی شکم (درصورت پر بودن مثانه) روی می دهد. آسیب می تواند بسته به شدت ضربه منجر به کوفتگی یا پارگی مثانه شود. آسیب به مثانه همیشه با آسیب به پیشابراه دیده می شود. در این صورت فرد قدرت تخلیه ادرار را ندارد و ادرار در داخل شکم تجمع پیدا کرده و فرد دچار درد فراوان و شوک می شود. درمان می تواند شامل دارو درمانی و حتی جراحی و ترمیم آسیب باشد.

اختلالات ادراری

بی‌اختیاری ادرار

دفع غیر ارادی و ناخواسته ادرار را بی اختیاری ادرار گویند. بی اختیاری ادرار می تواند به دلیل عفونت های ادراری، عفونت های زنانگی، بزرگی غده پروستات، تجمع مدفوع، استفاده از برخی داروها، شل و ضعیف شدن عضلات کف لگن و شکم در نتیجه زایمان و جراحی باشد. بی اختیاری ادرار شامل انواع بی اختیاری استرسی، بی اختیاری فوریتی، شب ادراری و احتباس ادرار است:

بی‌اختیاری استرسی: دفع غیرارادی ادرار از یک پیشابراه سالم در نتیجه عطسه و سرفه و تغییر وضعیت را بی اختیاری استرسی گویند که شایع ترین نوع بی اختیاری ادراری است. این اختلال بیشتر در خانم هایی که زایمان داشته اند دیده می شود. این بیماری در زمان انجام فعالیت‌هایی که منجر به افزایش فشار داخل شکم‌ می‌شود و ماهیچه‌های لگنی زیر مثانه، در مقابل فشاری که از بالا وارد می‌شود، نتوانند ادرار را تحمل کنند، بروز می‌کند. درمان بی اختیاری استرسی انجام تمریناتی برای تقویت عضلات لگن و گاهی کاهش‌ وزن‌، جراحی‌ برای‌ ترمیم‌ و سفت‌ کردن‌ عضلات‌ شل‌ شده‌ با نظر پزشک متخصص است.

بی‌اختیاری فوریتی: دفع غیرارادی ادرار همراه با فوریت شدید برای دفع ادرار به صورت غیر قابل کنترل را بی اختیاری فوریتی گویند. (فرد از نیاز خود به دفع ادرار آگاه است اما نمی تواند به موقع خود را به توالت برساند). علت بی اختیاری ادرار فوریتی می تواند به شل و ضعیف شدن عضلات کف لگن و شکم در نتیجه زایمان و جراحی و یا انجام ورزش های بسیار سنگین باشد. درمان بی اختیاری فوریتی برطرف کردن علت زمینه ای و جراحی در صورت لزوم است.

برای تقویت ماهیچه های لگنی و نیز پیشگیری از بی اختیاری ادرار می توان ورزش های کیگل را انجام داد. ورزش های کیگل به ورزش های ماهیچه ای کف لگن که باعث تقویت ماهیچه های اختیاری شده و موجب کنترل بهتر دفع ادرار و مدفوع می گردد اطلاق می شود. روش انجام تمرینات کیگل محکم نگاه داشتن (یا انقباض) ماهیچه هایی که کنترل دفع باد شکم یا دفع جریان ادرار را بر عهده دارند به مدت ۱۰ تا ۱۵ ثانیه و سپس ۱۰ ثانیه استراحت است. این کار ۲ تا ۳ بار در روز در هر بار ۱۰ تا ۳۰ بار تکرار می شود همچنین توصیه می شود هر بار که فرد به توالت می رود چندین بار بطور ارادی دفع ادرار را شروع و قطع کند، این کار باعث تقویت عضلات کف لگن می شود.

شب‌ادراری: خیس شدن غیرارادی یا دفع ادرار در هنگام خواب را شب ادراری گویند که مشکل شایعی در دوران کودکی است و انتظار می رود در صورت عدم مشکل ساختاری بهبود خودبخودی حاصل شود. شایع ترین سن بروز شب‌ادراری، حدود ۳ سالگی است. علت شب‌ادراری می تواند اضطراب، دیابت، عفونت های مجاری ادراری، و یا مشکلات ساختاری (انسداد مجاری) باشد. درمان شب ادراری رفع علت آن است و می تواند شامل دارو درمانی و جراحی و روش هایی برای رفع اظطراب باشد.

احتباس ادرار

احتباس ادرار به عدم توانایی تخلیه کامل مثانه حین تلاش برای دفع ادرار گفته می شود؛ دلایل احتباس ادرار مختلف است ممکن است به علت جراحی، دیابت، بزرگی پروستات، عفونت، تومور یا سنگ ها و اختلالات عصبی (سکته مغزی) اتفاق بیفتد. احتباس ادراری مزمن اغلب باعث بی اختیاری ادرار، عفونت مثانه، کلیه ها و تولید سنگ ادرار می شود. درمان احتباس ادرار شامل ایجاد موقعیت مناسب و تحریک فرد برای دفع ادرار و سونداژ است.

عوامل مؤثر بر حفظ و ارتقاء سلامت دستگاه کلیه و مجاری ادرار

مصرف آب کافی

جهت رفع تشنگی بهترین مایع آب است لذا باید از مصرف زیاد مایعاتی که حاوی کافئین، کربنات و قندهای مصنوعی هستند خودداری شود چون این قبیل مایعات دیواره مثانه را تحریک کرده باعث بروز احساس فوریت در ادرار می‌شوند.

مصرف مقدار کافی مایعات در روز در حدود ۸ تا ۱۰ لیوان (۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ میلی لیتر) در فاصله میان صبحانه تا شام باعث افزایش حجم ادرار و خروج باکتری‌ها به بیرون از بدن شده و احتمال ابتلا به عفونت مثانه و بیماری های کلیوی را کاهش می‌دهد.

این مقدار در برخی افراد حتی باید بیشتر شود مثلاً افرادی که در آب و هوای گرم زندگی می‌کنند یا فعالیت ورزشی آنها زیاد است باید مایعات بیشتری بنوشند؛ البته در افراد سالمند (بعلت افزایش سن و کاهش ظرفیت مثانه) جهت بهبود کیفیت خواب و کاهش احتمال بی اختیاری ادراری در زمان خواب، توصیه می شود بعد از ساعت ۱۶ از مصرف آب و داروها و مواد ادرار آور (دیورتیک ها) خودداری شود.

رژیم غذایی مناسب

تنظیم پروتئین غذا، محدودیت نمک (Na) و پتاسیم (k)، تنظیم کالری کافی مواد غذایی به سالم ماندن کلیه و حتی بهبود بیماری های کلیوی کمک می کند. مصرف روزانه مقدار ۶۰ گرم پروتئین در روز، ۱۵۰۰ میلی گرم سدیم، بدون محدودیت کلسیم (چون در زنان باعث پوکی استخوان یا استئوپرز می شود) برای افراد سالم توصیه می شود. به جای استفاده از نمک اضافی می توان غذاهای خود را با آب لیمو و ادویه طعم دار نمود. برای کاهش احتمال ابتلا به سنگ های ادراری برخی توصیه می کنند بعد از مصرف لبنیات آب نوشیده شود. دوغ بعلت داشتن لاکتوباسیل ها از عفونت ادراری پیشگیری می کند. ترک سیگار و کاهش استفاده از نمک از ابتلا به بیماری های کلیه جلوگیری می کند.

ورزش کردن

انجام ورزش‌های ماهیچه‌ای کف لگن جهت تقویت عضلات و ماهیچه های دستگاه ادراری توصیه می شود.

رعایت بهداشت فردی

دفع ادرار ۵ تا ۸ بار در روز (۲ تا ۳ ساعت یکبار) یکبارصبح، قبل از هر غذا، قبل از خواب توصیه می شود چون این کار باعث کاهش و پیشگیری از اتساع بیش از حد مثانه و کاهش خونرسانی به مثانه خواهد شد و در نتیجه احتمال عفونت کاهش می یابد.

در بانوان توصیه می‌شود پس از هر بار اجابت مزاج هنگام شستشو، دستگاه تناسلی و پیشابراه را از جلو به عقب شسته شود چون این عمل موجب کاهش احتمال ورور عوامل بیماری‌زا از اطراف مقعد به سمت دهانه پیشابراه و مهبل در زنان می‌شود همچنین توصیه می‌شود در زنان مستعد به عفونت‌های ادراری به جای استفاده از وان از دوش استفاده کنند زیرا باکتریها از طریق آب داخل وان به پیشابراه وارد شده و ایجاد عفونت ادراری می کنند.

تخلیه مثانه بعد از هر مقاربت احتمال ابتلا به عفونت را کاهش می دهد. استفاده از لباس های آزاد و راحت از ابتلا به عفونت های ادراری پبشگیری می کند. توصیه می شود از مواد ضدعفونی کننده و دستمال های معطر در اطراف مجرای ادرار استفاده نشود. در بهداشت لباس زیر دقت شود، بهتر است آنها در معرض آفتاب قرار گرفته و یا اطو شوند.

بهداشت و پیشگیری

از مصرف آب سرد و یخ پرهیز جدی داشته باشید؛ مصرف آب یخ می‌تواند به‌شدت به سلامت کلیه‌های شما آسیب برساند؛ مصرف آب سرد به‌ویژه در زمانی که بدن به دلیل فعالیت شدید یا گرمای هوا از حرارت بالاتری برخوردار است می‌تواند عوارض شدیدتری را در پی داشته باشد؛ مصرف آب یخ پس از حمام نیز به کلیه‌ها آسیب می‌رساند.

از مصرف خودسرانه دارو پرهیز کنید.

از وارد شدن هر گونه ضربه به کلیه خودداری کنید. بستن کمربند ایمنی در حین رانندگی یکی از راههای پیشگیری از آسیب به کلیه ها در تصادفات می باشد.

از عفونتها بویژه گلو درد چرکی و عفونت های ادراری پیشگیری کنید و در صورت بروز به طور کامل درمان کنید.

مصرف نمک، پروتئین (گوشت قرمز) را نسبتاً محدود کنید.

از آنجا که با افزایش سن (۵۵ سالگی درمردان و ۶۵ سالگی زنان) احتمال ابتلا به فشار خون افزایش می یابد، به منظور پیشگیری از بیماری‌های کلیوی فشار خون خود را مرتباً در زمان های مشابه مثلاً اول صبح کنترل کنید؛ فشار خون خود را همیشه کمتر از ۱۲۰ روی ۸۰ نگه دارید.

اگر کلیه سنگ‌ساز دارید پیگیری با سونوگرافی سالانه یا هر شش ماه یکبار (بسته به نظر پزشک) لازم است.

جهت بررسی سلامت دستگاه ادراری خود هر ۶ ماه یا یکسال به پزشک خود مراجعه کنید.

بیماریهای غدد ضمیمه دستگاه ادراری تناسلی

التهاب پروستات (پروستاتیت)

به التهاب یا متورم شدن پروستات اطلاق می شود که با شروع ناگهانی لرز، تب، کمردرد، تکرر ادرار، سوزش و فوریت در ادرار، انسداد ادرار، خستگی عمومی همراه است. درمان التهاب پروستات، دارو درمانی شامل تجویز آنتی بیوتیک است.

بزرگی خوش خیم پروستات

به بزرگ شدن پیشرونده غدد پروستات که منجر به انسداد خروجی مثانه و مشکل دفع ادرار می شود اطلاق می شود و بیشتر در مردان مسن دیده می شود. علت این بیماری هنوز ناشناخته است ولی با تغییر هورمونی، افزایش سن یا ابتلا به بیماری رابطه مستقیم دارد. علائم آن تکرر ادرار، درد در هنگام ادرار، جریان ادراری ضعیف، کاهش فشار جریان ادرار نسبت به قبل، سوزش، ادرار قطره قطره، قطع شدن متناوب ادرار، سختی شروع ادرار و زور زدن جهت ادرار کردن، احساس عدم تخلیه ادرار، سخت شدن نگه داشتن ادرار است. درمان بزرگی خوش خیم پروستات شامل دارو درمانی و جراحی خارج کردن پروستات است.

سرطان پروستات

سرطان پروستات دومین علت شایع مرگ بدلیل سرطان در مردان است و بیشتر در مردان سنین ۶۰ تا ۸۵ سال مشاهده می شود. در بسیاری از موارد بدون علائم می باشد یا فرد با شکایت کاهش حجم منی، ناتوانی جنسی و وجود خون در مایع منی به پزشک مراجعه می نماید. تشخیص با آزمایش خون به همراه سونوگرافی و بعد نمونه برداری انجام می شود (۱۴). درمان سرطان پروستات می تواند شامل طیفی ازاقدامات رادیو تراپی، شیمی درمانی، هورمون درمانی و عمل جراحی خارج کردن پروستات باشد.

سندرم کوشینگ

افزایش ترشح هورمون کورتیزول که از غده فوق کلیه ترشح می شود منجر به سندرم کوشینگ می‏ گردد و شامل مجموعه ای از علائم است که به بصورت کبود شدگی آسان (در اثرضربات ناچیز)، چاقی تنه، فشار خون بالا، التیام نامناسب زخم ظاهر می شود. در اکثر موارد علت سندرم کوشینگ افزایش تکثیر سلولی غده فوق کلیه است که به دلیل افزایش ترشح هورمون از غده هیپوفیز رخ می‏ دهد (۱۰،۱۲). درمان سندرم کوشینگ می تواند شامل دارو درمانی، خارج کردن غده فوق کلیه یا غده هیپوفیز (به دلیل اثری که بر روی ترشحات غده فوق کلیه دارد) باشد.

اختلالات تناسلی

نهان بیضگی (کریپتورکیدیسم)

یکی از شایع‌ترین اختلالات تناسلی در نوزادان پسر، نهان بیضگی است؛ در دوران جنینی بیضه داخل شکم قرار دارد که با رشد جنین بتدریج وارد کیسه بیضه می‌شود و اگر نزول بیضه در هر مرحله‌ای متوقف شود نهان بیضگی رخ می‌دهد. دلایل مطرح شده این عدم نزول شامل مشکلات ژنتیک، هورمونی، اختلال ساختاری در مسیر نزول است؛ معمولاً تا یکسالگی خود بخود درمان می‌یابد و بیضه‌ها از داخل شکم به کیسه بیضه نزول می‌کنند ولی اگر بطور خود بخود درمان نشود باید تحت عمل جراحی قرار داده شود و بیضه‌ها پایین آورده شوند.

هیدروسل

به تجمع مایع بدون درد در درون کیسه بیضه هیدروسل گفته می شود که می تواند به صورت مادرزادی یا به صورت اکتسابی در بالغین مشاهده شود. علایم بالینی هیدروسل شامل تورم بدون درد بیضه است. درمان هیدروسل، تخلیه مایع و در صورت لزوم جراحی است.

اختلال عملکرد نعوذ

به ناتوانی در ایجاد و حفظ نعوذ آلت تناسلی برای مقاربت اختلال عملکرد نعوذ گفته می‌شود؛ از علل این اختلال می‌توان به علل روانی و افسردگی، اضطراب و یا به دلیل جسمی مثل اختلال خونرسانی (بیماران دیابتی)، عصبی (آسیب طناب نخاعی)، غددی (بیضه های کوچک) یا استفاده از برخی داروها اشاره نمود. درمان اختلال عملکرد نعوذ بسته به علت آن می تواند شامل دارو درمانی، روان درمانی و گاهی جراحی باشد.

انواع درمان در بیماری های کلیوی

دیالیز

دیالیز در بیماران مبتلا به بیماری های کلیوی پیشرفته که به درمان دراز مدت یا درمان دایمی جایگزین کلیه نیاز دارند و یا در مسمومیت ها و … استفاده می شود. دیالیز به دو صورت دیالیز خونی و دیالیز صفاقی انجام می شود. قبل از انجام دیالیز خونی فرد باید به صورت جسمی آماده شود. فرد به صورت متناوب ۳ بار در هفته با طول ۳-۴ ساعت در هر بار به دستگاه متصل می شود. دستگاه دیالیز از هزاران لوله نیمه تراوا ساخته شده که خون را از بدن بیمار گرفته و با محلولی که در دستگاه موجود است خون بدن فرد را از مواد سمی نیتروژن دار، آب اضافی و..... تخلیه می کند.

در دیالیز صفاقی، محلول دیالیز وارد شکم بیمار می شود و بعد از حذف مواد سمی از خون (از طریق صفاق، لایه پوشاننده اندام های (احشا) شکمی) دوباره محلول از داخل شکم تخلیه می شود، زمان دیالیز صفاقی از دیالیز خونی بیشتر است و حدود ۴ بار در روز است.

پیوند کلیه

پیوند کلیه به‌عنوان یک درمان برای بیشتر بیماران مبتلا به «بیماری کلیوی پیشرفته مرحله آخر» استفاده می شود؛ کلیه پیوندی از یک فرد سالم زنده که کلیه خود را اهدا کرده و یا از یک جسد که پس از فوت اعضای آن اهدا شده، به دست می آید؛ قبل از عمل پیوند یک سری از آزمایشات تخصصی جهت یکسان بودن گروه خونی و … فرد دهنده و گیرنده انجام می‌گیرد تا احتمال هر گونه خطا و پسرفت پایین بیاید.