به گزارش مشرق، جنگ جهانی اول تلخ‌ترین و مرگبارترین حادثه برای مردم ایران در طول تاریخ معاصر است. ایران اگرچه در این جنگ بی‌طرف بود، اما بیشترین صدمات را از نیروهای نظامی خارجی درگیر جنگ دریافت کرد.

بزرگترین خسارتی که به ایران وارد شد، کشته شدن و نسل‌کشی حدود 40 درصد از مردم ایران تحت عنوان «قحطی بزرگ» بود. ایران که در این جنگ بی‌طرف بود، متحمل بزرگترین خسارات شد. محمدقلی مجد نویسنده کتاب «قحطی بزرگ» معتقد است که هیچ کشوری مانند ایران از جنگ جهانی اول آسیب ندید.

بیشتر بخوانید:

خرده‌ روایت‌هایی از فرهنگ تحت سلطه ویروس

نگاهی به کشتار وبا در ایران +عکس

نیروهای متخاصم انگلیسی و روسی از شمال و جنوب وارد ایران شدند و باتوجه به نیاز این قوا به غذا و آذوقه، تمام غلات و نیازهای خوراکی مردم ایران توسط نیروهای انگلیسی جمع‌آوری شد. به همین دلیل بین 25 تا 40 درصد مردم ایران به دلیل گرسنگی، سوتغذیه و بیمارهای ناشی از آن کشته شدند.

اما قحطی پایان ماجرا نبود و در پایان جنگ جهانی اول بیماری واگیرداری با نام ویروس آنفولانزای اسپانیایی که مردم آن را ذکام فرنگی نام نهاده بودند در کشور شیوع پیدا کرد. این بیماری را سربازان نیروهای متجاوز وارد کشور کردند و به دامن مردم ایران انداختند.

ویروس آنفولانزای اسپانیایی نیز جان بسیاری از مردم ایران را گرفت و بنا بر برخی نوشته‌ها بین 10 تا 25 درصد مردم ایران یعنی 900 هزار تا دو و نیم میلیون نفر به دلیل شیوع این ویروس به کام مرگ فرورفتند. آنفولانزای اسپانیایی که ویروسی همه‌گیر در جهان (دنیاگیر) بود، به نسبت دیگر کشورها، تلفات بسیاری از ایران گرفت.

در شهر شیراز در مدت یک ماه، یک پنجم مردم شهر کشته شدند. محمدعلی جمال‌زاده نویسنده معروف ایرانی در مورد ابعاد این فاجعه در شهر شیراز نوشته است: «هیچ غذایی پیدا نمیشد، مردم مجبور بودند هر چه را که می‌توانستند بجوند، بخورند - شیء یا حیوان. به زودی گربه و سگ و کلاغ را نمی‌شد یافت. حتی موش‌ها نسلشان برافتاده بود. برگ، علف و ریشه گیاه را مانند نان و گوشت معامله می‌کردند. در هر گوشه و کنار اجساد مردگان بی‌کس و کار پراکنده بود. بعد از مدتی مردم به خوردن گوشت مردگان روی آوردند. گاه‌گاه اجساد را جمع کرده و با گاری‌ها رها کرده و به بیرون شهر می‌بردند تا در چاله‌هایی ریخته و رویشان خاک بریزند. بازارها و دکان‌ها خالی و تعطیل بودند و هیچ پزشک و پرستار و درمانی پیدا نمی‌شد.»

آنفولانزای اسپانیایی همچنین با وزش بادی به یکباره وارد تهران شد و چهره شهر را تیره و تار کرد. عین‌السلطنه نوشته است: «روز 18 ذیحجه [1336 ق. برابر با اول مهر 1297] باد و طوفانی به شهر طهران رسید که بعد از آن روز بدون اغراق از صد نفر انسان ساکن طهران نود نفر مبتلا به تب و ناخوشی شده و چنان شده است که بازارها [و] دکاکین بسته شد. عموم مدارس تعطیل کردند. در تمام ادارات بیش از یک ثلث اعضا حاضر نمی‌شود. در هر خانه روی‌هم روی‌هم مریض ریخته است که کسی نیست پرستاری مرضا را بنماید. هیچ کس همچو واقعه را به یاد نداشت و این مرض با سینه درد است، سه شب یا دو شب با سردرد و سرگیجه...»

آنفولانزای اسپانیایی از کجا آمد؟

آنفولانزای اسپانیایی را نظامیان خارجی وارد ایران کردند. اگرچه نام آن اسپانیایی است، اما منشا آن اسپانیا نیست و بسیاری محل تولد آن را آمریکا می‌دانند.

البته سه فرضیه در خصوص مرکز شیوع ویروس مطرح شده است. یک فرضیه مربوط به چین و ویتنام است؛ چرا که دولت‌های آمریکا، کانادا و انگلیس برای مشارکت در جنگ ده‌ها هزار چینی را از کانادا به فرانسه و جبهه‌های غربی اروپا منتقل کردند.

دومین فرضیه مربوط به انگلیس و فرانسه است و گفته می‌شود ویروس از یک کمپ بیمارستانی بریتانیا در شمال فرانسه آغاز شد و از آنجا به سراسر جهان تسری یافت. در سال 1918 دو میلیون نظامی بریتانیایی، کانادایی، استرالیایی، نیوزیلندی، چینی، هندی، آفریقای جنوبی، پرتغالی، فیجیایی و غیره در ارتش بریتانیا در شمال فرانسه در حال جنگ بودند.

اما مهمترین و رایج‌ترین فرضیه مربوط به آمریکاست. هرچند بسیاری از تحقیقات نشان می‌دهد که این ویروس از فرانسه یا چین آغاز شده، اما بررسی‌های زیادی تاکید بر این دارد که منشا ویروس آمریکا بوده است. مک‌فارلن برنت محقق سیستم ایمنی بدن و برنده جایزه نوبل که مطالعاتش در حوزه آنفولانزاست، استدلال می‌کند که منشا ویروس آمریکا بوده و دلیل انتشار آن در فرانسه به دلیل ورود سربازان آمریکایی به آن کشور بوده است.

ویروس به چند کشور جهان منتقل شد. اولین کشوری که به آن توجه کرد، اسپانیا بود و دیگر کشورها از جمله آمریکا از اعلام وجود ویروس خودداری کردند. اسپانیا در جنگ جهانی اول شرکت نداشت و ضرورت شفافیت و اطلاع‌رسانی در خصوص آنفولانزای جدید را درک کرد و مردم را نسبت به وجود چنین ویروسی آگاه ساخت. از این رو ویروس زائیده جنگ جهانی اول، آنفولانزای اسپانیایی در جهان نام گرفت.

گفته می‌شود یک سوم مردم جهان (حدود 500 میلیون نفر) به ویروس آنفولانزای اسپانیایی دچار شدند که از این تعداد بین 17 تا 50 میلیون نفر جان خود را از دست دادند. بیشترین تلفات در کشورهای جهان سوم بود که ایران در این بین تلفات بسیار زیادی داشت. تلفات آنفولانزای اسپانیایی در جهان معادل تلفات جنگ جهانی اول بود.

آنفولانزای اسپانیایی چگونه وارد ایران شد؟

در جریان جنگ جهانی اول، نیروهای انگلیسی، روسی و عثمانی از چهار مسیر و در چهار مرحله این ویروس را وارد کشور کردند.

روس‌ها از شمال‌شرق و شمال‌غرب کشور، این ویروس را وارد ایران کردند که البته همه‌گیری آن محدود و کوچک بود. نیروهای امپراتوری روسیه این ویروس را از نیروهای آمریکایی گرفته بودند و در شهرها و روستاهای مشهد و بندرانزلی شیوع پیدا کرد.

نیروهای عثمانی نیز از غرب کشور و از طریق جنگ‌زدگان آشوری و ارمنی ویروس را وارد ایران کردند. اما موج اصلی و بزرگ این بیماری توسط نیروهای انگلیسی و نیروهای نظامی هندی وابسته به انگلیس از جنوب کشور وارد ایران شد و شهرهای جنوبی ایران از جمله بندرعباس، بوشهر و شیراز آلوده شد که روایت آنچه بر شیراز گذشت بیان شد. هندی‌های بسیاری نیز بر اثر ابتلا به این بیماری در ایران کشته شدند.

چرا تلفات آنفولانزای اسپانیایی در ایران زیاد بود؟

آنفولانزای اسپانیایی زمانی وارد ایران شد که مردم کشورمان به دلیل قحطی بزرگ که توسط انگلیسی‌ها به وجود آمده بود، بسیاری از اعضای خانواده، دوستان و آشنایان خود را از دست داده بودند و با فقر، گرسنگی و قحطی همچنان دست و پنجه نرم می‌کردند. مردمی که از قحطی بزرگ جان سالم به در برده بودند، سیستم ایمنی بدنشان به شدت ضعیف شده و برخی دچار بیماری‌های دیگری هم شده بودند.

همچنین در آن زمان به دلیل قحطی بزرگ، مردم به مصرف تریاک روی آورده بودند. مصرف تریاک سیستم ایمنی بدن افراد را ضعیف کرده بود. انگلیسی‌ها عوامل خود را مامور کرده بود تا با تبلیغ تریاک به عنوان درمان دردها، مردم ایران که در آن زمان به دلیل فقر و کمبود پزشک از بیماری رنج می‌بردند، به این ماده مخدر معتاد کند.

گفته می‌شود در آن سال‌ها حدود ده درصد جمعیت دویست و پنجاه هزار نفری تهران تریاکی بودند. در برخی شهرستان‌ها درصد معتادان حتی بالاتر بود. به طور مثال در کرمان مثلا از جمعیت 60 هزار نفری آن زمان به روایتی 25 هزار نفر معتاد بودند.

در نتیجه پیوند سه سوغات انگلیسی یعنی قحطی بزرگ، تریاک و آنفولانزای اسپانیایی در کنار ضعف و ناتوانی حاکمان و دولت‌های قاجاریه تلفات بسیار زیادی را از مردم ایران گرفت. البته نیروهای نظامی انگلیس هم مبتلا به این ویروس شدند، اما آن‌ها مواد غذایی، غلات و نیازهای مردم را به غارت برده بودند و از تجهیزات درمانی برخوردار بودند و از این رو تلفات چندانی ندادند و از خطر آنفولانزای اسپانیایی در امان ماندند.