سرویس جهان مشرق - رابطه طولانی و پیچیده ترکیه با کشور همسایه‌اش ایران همواره بستر یک ارتباط دیپلماتیک بوده است. همچنین مشخصه اصلی روابط ایران و ترکیه از نظر تاریخی، رقابت تنگاتنگ و در عین حال همکاری نزدیک بوده است.

ماهیت مناسبات ایران و ترکیه

علی رغم فراز و نشیب‌ها این دو کشور با یکدیگر روابط منطقی و برنامه ریزی شده‌ای داشته، اختلافات ایدئولوژیک را نادیده گرفته و از دخالت در امور یکدیگر پرهیز کرده‌اند.

هم‌زمان با تغییر چشم‌انداز سیاسی در خاورمیانه و خروج تدریجی نیروهای آمریکایی از منطقه، معادله‌ها در حال چرخش به نفع محور ایرانی است. از سوی دیگر ترکیه نیز همواره خود را قدرتی در منطقه می‌بیند که آرمان‌های جهانی در سر دارد و در سال‌های اخیر تبدیل به کشوری مستقل، جاه‌طلب، از خودمطمئن و مدعی شده است.

اما در سال‌های اخیر جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در سایه تحریم‌ها و جنگ اقتصادی آمریکا بیش از هر زمان دیگری به یکدیگر نزدیک شدند. در شرایطی که خروج یک‌طرفه  دولت «دونالد ترامپ» رئیس جمهور کنونی آمریکا از توافق هسته‌ای و بازگشت دوباره تحریم‌ها، ایران را در تنگنای اقتصادی قرار داده بود، آمریکا، ترکیه را به دلیل ادامه حبس خانگی «آندرو برانسون» کشیش آمریکایی با تحریم مواجه کرد. در این شرایط تهران و آنکارا بیش از پیش به سوی همگرایی اقتصادی و سیاسی گام برداشتند.

با نگاه کلی به مناسبات ایران و ترکیه می‌توان دریافت که این دو کشور همسایه از نظر تاریخی نه هیچگاه دوست و شریک دائمی بوده‌اند و نه دشمن و رقیب همیشگی. شرایط غالب بر روابط ترکیه وایران  در سایه شرایط سیاسی و اقتصادی دو طرف در برهه‌های زمانی مختلف ترکیبی از دوستی و همکاری نسبی در راستای تامین منافع مشترک در حوزه‌های اقتصادی، تجاری و انرژی در پیشبرد اهداف ژئوپلیتیکی منطقه‌ای است.

پس از تحولات منطقه عربی خاورمیانه در سال 2011 موسوم به «بهار عربی» و آغاز بحران سوریه، دو کشور ترکیه و ایران با حمایت و پشتیبانی نظامی و سیاسی از دو جبهه مخالف در سوریه؛ به این صورت که آنکارا از ارتش آزاد و شورشیان سوریه حمایت می‌کرد و تهران حامی نظام «بشار اسد» و ارتش عربی این کشور بود، در دو سوی این جنگ ایستادند. اما تحولات مهم دیگر از قبیل ورود روسیه به جنگ سوریه در سپتامبر 2015 و لزوم همکاری های دوجانبه برای مقابله با افزایش دامنه نفوذ جغرافیایی گروه تروریستی-تکفیری داعش در عراق و سوریه و البته موفقیت‌های نظامی محور مقاومت و ایران در شکست دادن شورشیان سوریه و داعش، در سال‌های اخیر از اصطکاک ژئوپلیتیکی و امنیتی میان ایران و ترکیه جلوگیری کرده است.

نکته قابل توجه اینجاست که جمهوری اسلامی ایران وترکیه علی رغم وجود تضاد مواضع در سوریه، در زمینه همکاری اقتصادی و امنیتی به ویژه در مقابله با تحریم‌ها با یکدیگر همسو و همگام بوده‌اند.

در سایه این مناسبات میان تهران و آنکارا و با توجه به چالش‌های مرزی متعددی که از محورهای مختلف ترکیه را درگیر کرده، تنها مرز سفید این کشور، با ایران است و از گذشته تا کنون ترکیه همواره جانب احتیاط را در تحولات مرزی مقابل جمهوری اسلامی ایران رعایت کرده است.

اما درگیری‌های اخیر میان آذربایجان و ارمنستان بر سر حاکمیت بر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ همراه با تحولاتی در روابط کشورهایی که به نوعی درگیر این پرونده هستند، بود. در این میان «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه طی روزهای گذشته در بخشی از سخنان خود با مداخله در امور ارمنستان اظهار داشت: آرزو داریم که مردم ارمنستان خود را از زیر بار تحمل رهبرانشان که همچنان اسیر دروغهای گذشته هستند و ملت را به فقر و تنگدستی کشانده‌اند رها کنند. اردوغان در بخش دیگری از سخنان خود یک شعر قدیمی آذری با نام ارس را خواند که می‌گوید: ارس را جدا کردند و آن را با میله‌های آهنی و سنگ پر کردند/ من از تو جدا نمی‌شدم، ما را به‌زور جدا کردند.

این شعر از جمله اشعاری است که در حوزه ادبیات تجزیه‌طلبانه قلمداد می‌شود.

این اظهارات در تهران واکنش‌های زیادی به‌همراه داشت به‌طوری که «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان در توییتی نوشت:‌به اردوغان نگفته بودند شعری که به‌غلط در باکو خواند مربوط به جدایی قهری مناطق شمالی ارس از سرزمین مادری‌شان ایران است! آیا او نفهمید که علیه حاکمیت جمهوری آذربایجان سخن گفته است؟ هیچ‌کس نمی‌تواند درباره آذربایجان عزیز ما صحبت کند. ظریف به اتفاقی تاریخی اشاره کرد که باعث جدا شدن باکو از ایران شده است. همچنین «دریا اورس» سفیر ترکیه در ایران نیز به وزارت امور خارجه فرا خوانده شد.

به‌گفته «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان، در جریان این احضار به سفیر ترکیه ابلاغ شد که دوران ادعاهای ارضی و امپراطوری‌های جنگ‌افروز و توسعه‌طلب سال‌هاست که سپری شده است.

همانطور که گفته شد تنها مرز سفید و بدون درگیری که ترکیه برای خود نگه داشته در مرزهای ایران است. از این رو باید همانند گذشته در موضع‌گیری‌های خود درباره پرونده‌های مشترک با ایران جانب احتیاط را رعایت کند. اظهارات اخیر و تجزیه طلبانه اردوغان درباره آذربایجان صرف نظر از اینکه با چه قصد و نیتی مطرح شد، در صورت دامن زدن به آنها نمی‌تواند نتایج مطلوبی برای ترکیه داشته باشد.

در همین راستا «چاووش اوغلو» وزیر خارجه ترکیه به فاصله کوتاهی از اظهارات اردوغان و واکنش ایران، پس از بالا گرفتن موضوع درتماسی تلفنی با همتای ایرانیش تاکید کرد: اردوغان شعری را خوانده که فکر می کرد راجع به قره باغ بوده باشد و حتی در سخنرانی اش به ایران هم اشاره نکرده است. همین جملات که در واقع معنایی جز اعلام اعتذار ازمردم ومسئولین ایرانی نداشت کافی بود تا هم اشتراکات دینی، هم حسن همجواری، هم منافع مشترک دوکشور و بالاخره همراهی دو کشور در مقابل تهدیدات مشترک بیرونی جایگزین دلخوری ها بشود. اما با همه این وجود انتظار می‌رود ترکیه برای محافظت از مواضع همسوی خود با ایران و دست کم جلوگیری از سیاه‌نمایی رسانه های دشمن برای تنش‌زایی در روابط دو طرف به رفتارهای محتاطانه در این زمینه پایبند باشد.

 چالش‌های مرزی ترکیه

اما ترکیه در سال‌های اخیر در سایه جاه‌طلبی‌های اردوغان همواره درگیر تنش‌های مرزی بوده است.

تشدید تنش‌ها میان ترکیه با یونان و بلغارستان

ترکیه و یونان سال ها است که دارای اختلافات سیاسی و سرزمینی هستند از جمله  بر سر حاکمیت چندین جزیره در دریای مدیترانه و اژه. مهمترین این اختلافات  حاکمیت جزیره قبرس است که  در سال ۱۹۷۴ میلادی با حمله نظامی ترکیه به این جزیره  آغاز گردید و قبرس به دو بخش شمال و جنوبی تقسیم گردید. اختلاف این دو کشور  برسر قبرس از معروفترین و پردامنه ترین اختلافات میان این دو کشور نیمه اروپائی و اروپائی است. در این سال ها سازمان ملل هم تلاش گسترده ای  برای اتحاد دو قبرس انجام داده اما هنوز به نتیجه ای نرسیده است. در ادامه تلاش های  سازمان ملل  در ژانویه ۲۰۱۷ مذاکرات با هدف دستیابی به صلحی پایدار و حل و فصل اختلافات، تقسیم قدرت  و مسائل مربوط به مالکیت ارضی با رهبران دو قبرس انجام گرفت اما نتیجه ای حاصل نگردید.

ترکیه همچنین تلاش می کند از منابع نفت و گاز در دریای مدیترانه و اژه بهره برداری کند لذا در سال ۱۹۹۶میان آتن و آنکارا برای حاکمیت جزیره غیر مسکونی کارداک که دارای منابع نفتی و گازی است اختلافاتی بوجود آمد و منجر به تنش در روابط  این دو کشور شد. همچنین در سال ۲۰۱۶ کشتی تحقیقاتی ترکیه  در سواحل قبرس حضور پیدا کرد که این امرهم منجر به چالش میان ترکیه و یونان شد. در سال ۲۰۱۸ هم  اختلافی  میان آتن و آنکارا بر سر منابع نفت و گاز در دریای اژه و مدیترانه  بوجود آمد که این بار هم مانند گذشته  با میانجیگری غرب مساله حل وفصل گردید. در همین راستا اردوغان خواستار بهبود در چگونگی  تعریف مرزهای آبی و هوائی میان این دو کشور در دریای اژه شده است. حاکمیت جزایر اژه (کنترل حریم هوائی و آبی) مهمترین موضوع میان آتن و صوفیه است که سال ها باعث  اختلاف و حتی رویاروئی  نیروی دریائی و هوائی این دو کشور با یکدیگر شده است.

در آگوست گذشته دولت یونان از ترکیه خواست تا یک کشتی متعلق به این کشور را که برای حفاری‌های تجسسی عازم شرق مدیترانه شده بود بازگرداند. حتی فرانسه نیز عملیات اکتشافی ترکیه را یک جانبه خوانده و از ترکیه خواست تا این کار را متوقف کند. اعزام کشتی تجسسی ترکیه همراه با پنج ناو نیروی دریایی این کشور به شرق مدیترانه منجر به تشدید علنی تنش‌ها میان این کشور با یونان شده و دو کشور عضو پیمان ناتو جنگ لفظی را آغاز کردند.

هر دو کشور ترکیه و یونان نسبت به ذخایر گاز دریای مدیترانه بلندپروازی‌های خود را داشته و درباره حقوقشان در مناطق کلیدی شرق مدیترانه اختلاف نظر شدیدی دارند. در برخی مناطق تداخل ادعای مالکیت وجود ارد و هر دو کشور استدلالشان این است که این مناطق به فلات قاره آنان تعلق دارد. سردی روابط میان دو طرف از ابتدای سال جاری میلادی آغاز شده و ورود پناهندگان به یونان از راه ترکیه منجر به درگیری میان آنها شد. سپس تصمیم ترکیه برای تبدیل موزه «ایاصوفیه» در استانبول به مسجد، موجب خشم و هراس یونان شد. ایاصوفیه برای قرن‌ها کلیسای جامع مسیحیان ارتدوکس بود. درحالی که یونان از ترکیه خواسته فورا از فلات قاره این کشور خارج شود، آنکارا بر این نکته پافشاری می کند که جزایری که از خاک اصلی یونان دور بوده و نزدیک ترکیه هستند نمی توانند فلات قاره داشته باشند. یونان و ترکیه سال‌ها است که بر سر قبرس نیز اختلاف دارند.

در ماجرای اختلاف تازه‌ای که میان آنکارا و آتن ایجاد شده، در واقع ترکیه خود را مقابل اتحادیه اروپا قرار داده است. ترکیه همچنان در تلاش است که به عضویت اتحادیه اروپا در آید، در حالی که یونان یکی از اعضای این اتحادیه است و قطعا در این مناقشه، اتحادیه اروپا طرف یونان را خواهد گرفت که البته همینگونه نیز است. اتحادیه اروپا هیچگاه طرف ترکیه را در اختلافات ترکیه با یونان و یا هر کشور دیگر عضو اتحادیه را نخواهد گرفت. ترکیه باید بداند که اگر تنش‌ها با آتن بالا بگیرد و منجر به درگیری نظامی شود، ناتو از آتن حمایت خواهد کرد و در این نبرد ترکیه شکست خواهد خورد؛ اردوغان نباید ظرفیت‌های ترکیه را با ایجاد تنش و درگیری با یونان هدر دهد.

بلغارستان دیگر همسایه غربی ترکیه است که در دوران حاکمیت کمونیست ها بر این سرزمین هزاران ترک ساکن  بلغارستان به ترکیه باز گردانده شدند. امروز حضور اقلیت ترک در این کشور به عنوان یک اقلیت تاثیر گذار گاها  باعث اختلافات سیاسی و فرهنگی – مذهبی میان این دو کشور شده است. به این دلیل که دولت  ترکیه همیشه  از این اقلیت حمایت می کند. مثلا در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۷ دولت بلغارستان ادعا کرد  که آنکارا از طریق فعالیت های مذهبی و فرهنگی در انتخابات این کشور دخالت کرده است که این مساله منجر به اختلاف میان این دو کشور گشت و بلغارستان سفیر ترکیه را احضار کرد. لذا دخالت دولت ترکیه در فعالیت های انتخاباتی اقلیت های ترک و حزب “دوست” در بلغارستان منجر به اختلاف  و تنش در روابط  آنکارا و صوفیه گردید.

جنگ ترکیه با پ. ک. ک در مرز عراق

ترکیه سال‌هاست معتقد است پ. ‌ک. ک از خاک عراق علیه منافع کشورش اقدام می‌کند. در این راستا نبرد میان دولت ترکیه و شبه‌نظامیان پ. ‌ک. ک از سال ۱۹۸۴ آغاز شده و تاکنون بیش از ۱۴ هزار نفر در این نبردهای مسلحانه جان خود را از دست داده‌اند که حملات ماه‌های گذشته ترکیه با واکنش بی‌سابقه عراق مواجه شده است.

آتش‌بس و مذاکرات طولانی مدت سال 2013 میلادی٬ رفته رفته این امید را به وجود آورد که جنگ خونین بین پ. ک.ک و ترکیه پس از چهل سال خاتمه پیدا کند. در آن دوره٬ فضای باز سیاسی ناشی از ادامه مذاکرات٬ امکان فعالیت سیاسی و پارلمانی را در اختیار حزب دموکراتیک خلق ها و نهادهای اقماری پ. ک.ک گذاشت. اما تشدید بحران سوریه و قدرت گرفتن نهادهای اقماری پ. ک.ک و تلاش برای کپی و پیاده کردن الگوی مناطق به اصطلاح خودگردان شمال سوریه در مناطق کردنشین ترکیه از یک سو و همراهی حزب عدالت و توسعه با ملی گرایان تندرو از دیگر سو٬ فضا را به سوی تنش برد و پ. ک.ک با انجام چند حمله تروریستی در آنکارا٬ استانبول و شهرهای کردنشین و حفر خندق و کانال در مراکز شهری برای درگیرشدن با پلیس٬ نشان داد که تمایلی ندارد سلاح‌ها را بر زمین بگذارد. لذا درگیری و جنگ دوباره شروع شد و دو طرف به خانه اول بازگشتند. در ماه‌های گذشته مناطق کردنشین عراق بارها شاهد حملات هوایی گسترده ترکیه بوده که شمار زیادی کشته و زخمی برجای گذاشته است. ترکیه برای حمله به مواضع پ. ک.ک٬ طی سالیان 1991 تا 1997 میلادی٬ بارها به استفاده از ظرفیت نظامی نیروهای پیشمرگ هم تمسک جسته و از نیروهای هر دو حزب اتحادیه میهنی (طالبانی) و حزب دموکرات کردستان (بارزانی) کمک گرفته است.

با این حال٬ شرایط جغرافیای خاص و پیچیده کوهستان‌هایی همچون گارا٬ متینا و از همه مهم‌تر قندیل٬ باعث شده که ترکیه به تمامی٬ به هدف نرسد و تنش و درگیری ادامه پیدا کند.

اگر چه حملات ترکیه در آخرین دهه قرن بیستم میلادی به شمال عراق٬ غالباً عملیات‌های گسترده و مهمی بودند اما به جرات می‌توان گفت٬ ارتش ترکیه هیچگاه به اندازه 5 سال اخیر٬ به شکل قاطعانه٬ گسترده و کوبنده به شمال عراق حمله نکرده است.   اما اقدامات ترکیه برای دستیابی به اهداف تعریف شده، چندان موفقیت‌آمیز نبوده و نتوانسته به آنچه می‌خواهد دست پیدا کند. از جمله این اهداف، از بین بردن تهدید پ. ک. ک است که بر اساس شواهد، فعالیت‌های این گروه پس از حملات افزایش پیدا کرده است.

چالش‌های پیچیده ترکیه در شمال سوریه

در اکتبر 2019 حمله نظامی ترکیه به شمال سوریه موسوم به «چشمه صلح» آغاز شد و جدا از تبعاتی که داشت اکنون یکی از مهمترین چالش‌های سیاسی و امنیتی ترکیه در شمال سوریه، رسیدگی به وضعیت زندانیان داعشی و خانواده‌های آنان است. ملیت مختلف این افراد تروریست و همچنین کارنامه سیاه آنها در جرایمی که مرتکب شده‌اند، هر کدام از آنها را به یک بمب ساعتی بلقوه تبدیل کرده که می‌تواند امنیت سوریه، ترکیه و دیگر کشورهای منطقه و جهان را به خطر بیاندازد.

مقامات امنیتی و سیاسی ترکیه اعلام کرده‌اند که برخی از افراد داعشی را تحویل گرفته و آنها را به داخل کشور منتقل کرده‌اند اما هنوز مشخص نیست که روند بازجویی و ادامه حبس این افراد به چه شکلی خواهد بود و آیا ترکیه از لحاظ قانونی خواهد توانست این افراد را برای همیشه در داخل خاک خود نگه دارد، یا ناچار خواهد شد که برخی از آنها را به کشورهای خودشان بازگرداند.

علاوه بر آن یکی از انتقادات مهم مخالفین اردوغان این است که سیاست‌های او در پرونده سوریه، موجب آن شده که نزدیک به 4 میلیون نفر از شهروندان سوریه که اندکی بیشتر از یک ششم کل جمعیت این کشور عربی است، در استان‌های مختلف ترکیه مقیم شوند.

در مورد میزان هزینه‌های آوارگان سوری برای اقتصاد ترکیه ارقام متفاوتی ذکر شده‌اند. از 25 میلیارد دلار تا 40 میلیارد دلار، ارقامی است که از سوی مقامات سیاسی ترکیه بیان شده‌اند. اما اگر حتی فقط کف همین رقم و مبلغ  25 میلیارد دلار صحت داشته باشد، از دست رفتن چنین ثروت کلانی از طاقت اقتصاد لرزان و ضعیف ترکیه خارج است و بدون شک ترکیه باید راهی برای بازگشت آوارگان پیدا کند.

جنگ ترکیه با مصر در لیبی

لیبی پس از سرنگونی «معمر قذافی» در سال ۲۰۱۱ به صحنه نبردهای داخلی میان ژنرال حفتر مورد حمایت عربستان، روسیه، مصر، امارات، فرانسه و یونان از یک سو و «دولت وفاق ملی» به ریاست السراج مورد حمایت ترکیه، قطر و ایتالیا و سازمان ملل تبدیل شده است.

ترکیه در جبهه‌ای دیگر در لیبی خود را درگیر کرده است که با توجه به تحولات این کشور، نمی‌توان آینده روشنی برای آن متصور بود. حضور نظامی ترکیه در لیبی یکی دیگر از اشتباهات بزرگ ترکیه است که همچنان ادامه دارد. در این میان مصر همواره ترکیه را به مداخله نظامی در امور لیبی متهم می‌کند.

مصر و ترکیه در بسیاری از مسائل منطقه‌ای با یکدیگر اختلاف دارند در همین رابطه می‌توان از کشور قطر یاد کرد که در آن مصر همراه با عربستان، امارات و بحرین از سه سال پیش به این سو این کشور را مورد محاصره قرار داده، در حالی که ترکیه یکی از پشتیبانان اصلی قطر به شمار می‌رود.

از سوی دیگر سخنان رؤسای جمهور مصر و ترکیه علیه یکدیگر از شدت تنش میان دو کشور حکایت می‌کند. «عبدالفتاح السیسی» چندی پیش در حضور نظامیان مصری تهدید کرد که ارتش این کشور در صورت لزوم به طور مستقیم به نفع نیروهای «خلیفه حفتر» در نبردهای داخلی لیبی وارد عمل خواهد شد. از سوی دیگر «رجب طیب اردوغان» به سخنان یاد شده واکنش نشان داده و تاکید کرد که کشورش همچنان به حمایت از دولت وفاق ملی که مورد تایید جامعه بین‌الملل است، ادامه خواهد داد.

این تنش‌های مرزی برای کشوری است که سیاست خارجی خود را  بر مبنای تنش صفر با همسایگان تعریف کرده و شعار آن را سر می‌داد؛ حال باید دولت مردان ترکیه در شیوه حکمرانی و روابط بین الملل خود تجدید نظر کنند و به جای افزایش تنش با کشورهای همسایه، به کاهش تنش روی آورند و نه اینکه با تنها کشوری که مرز سفید با این کشور دارد تنش آفرینی کند و باید مواضع دقیق‌تری داشته باشد.