وضع اقتصادی کشورهای اسلامی به دلیل مالیات‌های سنگینی که از طرف دستگاه خلافت وضع شده بود و همچنین مالیات‌های مضاعفی که از سوی عاملان، علاوه بر مالیات‌های معمول بر گرده فقرا و محرومان جوامع مسلمان بخصوص ایرانیان تحمیل می‌شد، سبب شد آنان در شهرها و در کسوت تصوف به دریوز‌گی پرداخته یا در خارج، به نام و کسوت جوانمردان عیار راهزنی کنند.
اصول و قانونی در میان عیاران راستین وجود داشت که با تکیه بر آن و با صلاحدید و دستور پیر عیار آن هم تحت شرایط خاصی، مالیات‌های مضاعفی که به زور و ناحق توسط عمال حکومتی از فقرا گرفته می‌شد، با نقشه و شگردهای رزمی در عملیاتی که اکثرا شبانه از سوی عیاران صورت می‌گرفت، باز ستانده و بین فقرا تقسیم شود یا مقداری از این اموال که از سوی شحنگان و شبروان حکومتی از کسی به زور گرفته می‌شد، از سوی جوانمردان عیار به مالباختگان باز پس داده می‌شد.
در این بین، گاهی عده‌ای از سپاهیان و ماموران حکومتی که به ساز و برگ جنگی تجهیز بودند و دستگاه خلافت حقوق آنان را به تعویق می‌انداخت، در کسوت و به نام جوانمردان عیار دست به غارت و نهب اموال مخدوم خود یا متنفذان شهر یا کاروان‌ها زده، در میان عوام این عمل را به نام عیاران قلمداد می‌کردند و به تبعیت از این اعمال دستگاه خلافت نیز خلاف این مطالب را به مخیله خود راه نداده، کوس این قبیل اعمال زشت به نام جوانمردان عیار نواخته می‌شد.
ملک‌الشعرای بهار در این باره می‌نویسد: اساس اجتماعی عیارپیشگان و مملوکان عرب و سالوکان ایرانی که همه از طبقه سوم و مردم فقیر بوده‌اند، در آن بود که حقوق خود را از بیت‌المال اسلام دریافت دارند و در غزوه‌ها و جهادها و حفظ شهر از مهاجمات دشمنان و دزدان به وظیفه ملی خود عمل کنند. گاهی که دولت در ادای حق و حقوق آنان به سبب ظالم بودن خلیفه یا عامل، تعلل کند ملوکان و عیاران محقند حق خود را از مردم ثروتمند طلب کنند یا در سر راه‌ها از مال تاجران خمس گرفته، قبض رسید بابت حقوق عقب افتاده ملی خود به آنان بسپارند. این امر موجب فراهم شدن فرصتی برای سوءاستفاده طراران (عیاران به افرادی که به نام آنان مرتکب اعمال خلاف جوانمردان می‌شدند به کنایه و تمسخر طیار می‌گفتند) و همچنین تسویه‌حساب شخصی امرا از یکدیگر یا زیر آب کردن اعیان و متنفذان و مخالفان با قتل یا دزدیدن اموال این افراد می‌شد و این اعمال به نام جوانمردان عیار انجام می‌گرفت.
این موضوع موجب نوعی تبلیغ برای سرکوب عیاران راستین در اذهان عامه مردم می‌شد تا زمینه را برای تاخت و تاز خود به وسیله این مزدوران طرار فراهم کنند.
چون جوانمردی و عیاری، خطری بزرگ برای جامعه ثروتمندان و ظالمان و بخصوص خلفا شده بود، در این بین عده‌ای از طراران، کسوت و نام عیاری را وسیله‌ای برای راهزنی و سوءاستفاده خود قرار دادند.
حتی در پایتخت جهان اسلام یعنی بغداد این افراد اعمال نفوذ کرده با دسته‌بندی‌ها به انواع تعدی و خیانت دست می‌یازیدند و جان و مال بغدادیان در دست طراران بازیچه‌ای بیش نبود و حکام و امرا توسط این افراد، مردمان معترض و رقبای خود را درآشفته بازاری که با نقشه قبلی خود به وجود آورده بودند، از میان می‌بردند یا از همین افراد در محافظت از خویش به صورت نگهبان یا گارد محافظ استفاده می‌کردند.
صباح ابراهیم سعید الشیخی در کتاب اصناف در عصر عباسی می‌نویسد: از سوی دیگر فتوت میان دنیادوستان و مشتاقان لهو و لذت نیز منتشر شد. در آغاز قرن دوم هجری گروهی از اهل فتوت را می‌بینیم که برای لهو و غنا و شراب گردهم می‌آیند و در پایان همین قرن، فتوت بتدریج مورد اقبال گروهی معروف به شاطران و عیاران قرار می‌گیرد که فعالیت آنها برای نخستین بار هنگام محاصره بغداد (197 ـ 196 هجری قمری) از طرف لشکری که مأمون گسیل داشته بود، ظاهر شد و بار دیگر در محاصره بغداد (251 هجری قمری) به صورت گروه‌های بزرگ مسلح آشکار شد. به نظر می‌رسد جنبش آنها در جهت مقابله با حکام و توانگران بوده و انگیزه آنان در تمایل به افراط کاری وضع شده اقتصادی آنها بود که میل به انتقامجویی از متنعمان را در آنان برمی‌انگیخت.
مورخان که اکثرا وابسته به این امرا یا دستگاه عباسی بودند، اعمال و شنایع این طراران را به نام جوانمردان عیار در تواریخ خود ضبط کرده، به این ترتیب مرتکب خیانتی بزرگ به این مردان می‌شده‌اند.
دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی در کتاب یعقوب لیث می‌نویسد: برخلاف آنچه در بعضی تواریخ اشاره شد، این عیاران مردمان خطرناک و راهزن نبوده بلکه تشکیلات دقیق و پنهانی داشته‌اند که با گردآوری جوانان غیور، فداکار و وفادار جلوی بسیاری از مظالم را می‌گرفتند.
عیاران راستین خدمات بی‌شماری به این مرز و بوم نموده و بزرگان علم، فلسفه، حکمت، شعر و عرفان نیز از عیاران راستین به نیکی یاد کرده و تا حدودی حقیقت این جوانمردان را در آثار قلمی خود حفظ و حراست کرده‌اند.
منبع: عیاران، هوشنگ شکری، انتشارات احرار، تبریز 1384
هوشنگ شکری
۱۰:۵۸ - ۱۴۰۲/۰۵/۰۶
