در دهههای ابتدائی دوران هوانوردی با هواپیماهای موتوردار، درک نیاز به سوختگیری هوایی در پرواز، خلبانان مبتکر و شجاع را به این فکر انداخت که در حال پرواز با گرفتن قوطیهای حاوی سوخت از کشتیها توسط چنگک و ریختن آن به باک هواپیمای خود به افزایش مدت زمان پرواز اقدام کنند.
هر چند که اینگونه بررسی و فعالیتها برای ممکن کردن سوختگیری در حال پرواز از 1918 آغاز شد اما اثر بخشی ناکافی و مخاطرات فراوان راه حل بهتری را طلب میکرد. نهایتاً در 1923 اولین سوختگیری هوایی یک هواپیما از هواپیمای دیگر با موفقیت به انجام رسیده و راه حل مناسب ایجاد شد.
تصویر اولین سوختگیری هوایی به سبک امروزی در 1923
امروز بیش از 90 سال از اولین سوختگیری هوایی در دنیا، 63 سال از اولین سوختگیری هوایی رزمی (در جنگ کره) و 40 سال از اولین سوختگیری هوایی در کشورمان میگذرد. در این مدت بزرگترین و تأثیرگذارترین مأموریتهای تهاجم هوایی در دنیا و ایران به واسطه همین قابلیت سوختگیری در آسمان ممکن شده است.
برای نمونه میتوان به عملیات نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) علیه پایگاههای هوایی H-3 در غرب عراق و حضور بمبافکنهای ولکان نیروی هوایی انگلیس در جنگ فالکلند در نزدیکی آرژانتین به واسطه سوختگیری هوایی اشاره کرد.
پیش از انقلاب اسلامی ایران، هواپیماهای جنگنده بمبافکن اف-4 فانتوم (در سه گونه موجود آن) و جنگنده رهگیر اف-14 قابلیت سوختگیری هوایی داشتند. سوخترسانهای موجود در نهاجا نیز شامل 13 فروند بوئینگ707 و 3 فروند بوئینگ747 بود که یکی از بزرگترین ناوگانهای سوخترسان را در نیروهای هوایی دنیا تشکیل میدادند.
لازم به ذکر است که سوخترسانهای 747 کشورمان، خود توانایی سوختگیری هوایی از دو نوع سوخترسان موجود در کشور را دارند. هر چند برد پروازی این هواپیما بسیار بالا است اما وجود این قابلیت برای افزایش مداومت پرواز یا برد پروازی این هواپیما در صورت لزوم مفید خواهد بود.
بوئینگ747 در حال سوختگیری از یک 747 دیگر
لازم به ذکر است دو روش عمده سوخترسانی هوایی توسط سوخترسانهای بزرگ استفاده از بوم و سبد است. در روش اول یک بوم حاوی لوله سوختدهی در انتهای بدنه هواپیما نصب شده و برای اجرای عملیات لوله از بوم به صورت تلسکوپی خارج شده و دریچه ورود سوخت در هواپیمای رزمی متصل میشود. در روش دوم یک سبد که به انتهای لوله انعطافپذیر متصل است از سامانه سوخترسانی خارج شده و به لوله سوختگیری در هواپیمای رزمی وصل میشود.
جنگنده اف-4ئی در حال سوختگیری از سوخترسان بوئینگ707 با استفاده از بوم
سوختگیری همزمان اف-14 از بوئینگ707 با استفاده از سبد و لوله انعطافپذیر
نمونه ای از لوله سوختگیری برای دریافت سوخت از سبد (متعلق به جنگنده اف-14)
با این روش در مقایسه با بوم، میزان کمتری سوخت در واحد زمان قابل انتقال است اما این سامانه کوچکتر و سبکتر از مجموعه ادوات بوم سوخترسانی بوده، هر هواپیمای سوخترسان امکان حمل دستکم 2 سامانه از این نوع را داشته و حفظ وضعیت دو هواپیمای سوخترسان و دریافت کننده طی عملیات سوختگیری با محدودیت کمتری روبرو میشود.
سوختگیری اف-4ئی از بوئینگ747 توسط بوم سوخترسانی
هواپیماهای سوخترسان بوئینگ747 با وجود ابعاد بزرگتر و حجم سوخت قابل حمل بیشتر، تنها با استفاده از یک بوم سوخترسانی امکان تغذیه هواپیماهای رزمی را داشته اما بوئینگهای 707 دارای یک بوم و دو سامانه سبد هستند و در نهایت میتوانند به طور همزمان به سه هواپیما سوخترسانی کنند. البته نصب سامانه سبد روی 747ها نیز در صورت لزوم در آینده قابل اجرا خواهد بود.توانمندی راهبردی در جنگ تحمیلی
مدت کوتاهی پس از انقلاب اسلامی، نیروهای مسلح کشورمان درگیر جنگی فراگیر و تحمیلی از سوی رژیم بعث عراق شدند و نیروی هوایی ارتش به عنوان یک یگان واکنش سریع مأمور به انهدام نفرات، تجهیزات، استحکامات، پایگاههای نظامی و مراکز مهم اقتصادی این رژیم بود. در این راستا برای انهدام اهداف موجود در عمق خاک عراق توسط هواپیماهای بمبافکن اف-4 و نیز برای حفاظت دائمی از مراکز سیاسی و اقتصادی و مرزهای هوایی کشور در مناطق عملیاتی توسط «اف-4 فانتوم» و «اف-14 تامکت» توان سوختگیری هوایی به یکی از مهترین قابلیتهای نهاجا تبدیل شد.
در نتیجه متخصصان این نیرو همواره در آماده نگاه داشتن و حفظ ناوگان سوخترسان کشور کوشش کرده و خلبانان این ناوگان با هماهنگی کامل با هواپیماهای رزمی و از خودگذشتگیهای فراوان در تلاش رزمندگان ایران اسلامی برای کسب برتری در مقابل ارتش بعث عراق کارنامه درخشانی از خود برجای گذاشتند.
نمای هواپیمای اف-4 در فرایند سوختگیری از پنجره زیر هواپیمای سوخترسان
به گزارش مشرق، ممکن شدن عملیاتهای بمباران اهداف در عمق خاک دشمن از جمله حمله به پایگاههای H-3 عراق نزدیک مرز اردن توسط جنگندههای اف-4ئی که عملیاتی برونمرزی برای هواپیماهای سوخترسان کشورمان نیز محسوب میشود و حفاظت دائم از کاروان کشتیهای تجاری و نفتکش و حراست آسمان پایانههای نفتی خصوصاً جزیره خارک توسط جنگندههای نهاجا تنها به کمک همین ناوگان سوخترسان ممکن میشد.
سوختگیری هواپیمای اف-14 در یک گشت هوایی رزمی (پس از جنگ تحمیلی)
در سوی دیگر میدان، نیروی هوایی عراق که در بخش عمده جنگ از وجود هواپیماهای بزرگ سوخترسان بیبهره بود در حمله به اهداف داخل خاک ایران تنها به هواپیماهای بمبافکن بزرگ خود وابسته بود که پرواز آنها در داخل خاک ایران با مخاطرات فراوانی روبرو بوده و به ساقط شدن اکثر این هواپیماها انجامید. همچنین هواپیماهای بسیار سریع میگ-25 نیز هر چند عمدتاً در نفوذ به مرزهای ایران موفق بودند اما به دلیل خطای سامانههای هدفگیری خود در انهدام اهداف نظامی و اقتصادی موفقیتی کسب نمیکردند و در نهایت با حضور رهگیرهای کشورمان عمدتا مجبور به ترک منطقه میشدند.
اما با مجهز شدن جنگندههای فرانسوی میراژ اف-1 نیروی هوایی عراق به قابلیت سوخترسانی به یکدیگر، زهردارترین عملیاتهای هوایی این کشور علیه ایران به وقوع پیوست. نمونه بسیار معروف این دست عملیاتها نفوذ به عمق خاک ایران و بمباران نیروگاه برق نکا در مازندارن است.
سوخترسانی هوایی توسط جنگنده میراژ اف-1
همچنین بخشی از گسترش جغرافیایی جنگ نفتکشها توسط عراق نیز مدیون همین قابلیت است. بعدها عراقی ها این رویه را ادامه داده و ضمن ایجاد قابلیت سوختگیری هوایی روی هواپیماهای شرقی خود مانند میگ-27 و سوخو-22 ، هواپیماهای سوخترسان ایلیوشین-76 را نیز از روسیه (شوروی سابق) خریداری کرده و سعی در افزایش توان سوخترسانی هوایی خود نمودند که با نگاهی به نقش بیبدیل و موفق سوخترسانهای بوئینگ707 و 747 کشورمان اتفاق افتاد.
برای فانتوم به کام تامکت
متخصصان کشورمان نیز با درک برخی مشکلات و محدودیتهای استفاده از هواپیماهای سوخترسان بزرگ و احتمالاً نحوه عملیات میراژهای عراقی، در اواخر جنگ تحمیلی اقدام به توسعه سامانه سوخترسانی هواپیماهای جنگنده به جنگنده کردند. اولین محصول این ایده، سامانه سوخترسانی با سبد نصب شونده زیر بدنه جنگنده اف-4 فانتوم برای سوختدهی به رهگیرهای اف-14تامکت بود.
لازم به ذکر است در سوخترسانی جنگنده به جنگنده به دلیل سنگینی و بزرگی بوم تنها از سبد و لوله انعطافپذیر متصل به آن استفاده میشود.
یکی از مواردی که برای اف-14های کشورمان در عملیاتهای طولانی مدت بر فراز خلیج فارس که بسیاری از آنها بیشتر از 5 ساعت به طول میانجامید، محدودیت ایجاد مینمود لزوم بازگشت به داخل ایران و رسیدن به منطقه ایستایی هواپیمای سوخترسان، اجرای عملیات سوختگیری و بازگشت به منطقه بود که با توجه به خالی شدن آسمان از هواپیمای رهگیر بعضاً دشمن از همین فرصت استفاده نموده و اقدام به حمله مینمود.
تصویر گرافیکی از نحوه سوختدهی اف-4فانتوم به اف-14 تامکت
ایجاد امکان سوختدهی به سایر جنگندهها در هواپیمای جنگنده اف-4 این مزیت را ایجاد مینمود که سوخترسان به هواپیمای اف-14 در حال گشتزنی نزدیک شده و بدون خالی شدن منطقه از هواپیمای شکاری عملیات سوختگیری هوایی نیز انجام شود. اولین آزمایشهای این قابلیت در فروردین ماه 1367 به انجام رسید که کاملاً موفقیت آمیز بوده در حالی که افزودن این قابلیت به هواپیمای اف-4 برای اولین بار در دنیا در ایران به انجام میرسید.
دیگر تلاش ارزنده متخصصان نهاجا در گسترش توانایی سوختگیری هوایی در جنگندههای نهاجا که در دوران جنگ تحمیلی آغاز شده بود افزودن توانایی سوختگیری در حال پرواز به جنگندههای اف-5 تایگر بود.
خاطرات امیر خلبان فضل الله جاویدنیا نشان میدهد اولین تایگر تغییر یافته در این پروژه در رژه هوایی 31 شهریور ماه 1367 حاضر شد. در زمان جنگ این جنگنده کوچک و چابک به دلیل محدودیت برد برای ایجاد امکان نفوذ به خاک عراق قادر به حمل مهمات زیادی نبود و در عوض سوخت بیشتری حمل مینمود.
تصویری از سوختگیری هوایی اف-5ئی از بوئینگ707
همچنین در مأموریتهای گشت هوایی نیز مداومت پروازی این هواپیما کمتر از اف-4 و اف-14 بود که با ایجاد قابلیت سوختگیری هوایی مداومت و برد پروازی این جنگنده به میزان قابل توجهی افزایش یافت.
در تصاویر منتشر شده دو نمونه هواپیمای تکنفره اف-5ئی و دو نفره اف-5اف مجهز به لوله سوختگیری که به طور ثابت سمت راست کابین خلبان نصب شده است مشاهده شدهاند. به گزارش مشرق، در حالیکه به نظر میرسد ایران اولین کشوری است که اف-5های خود را به سامانه سوختگیری هوایی به طور عملیاتی و با اتکا به توان داخلی مجهز کرده اما متأسفانه تصاویر مناسبی از اجرای سوختگیری هوایی توسط این جنگنده در کشور منتشر نشده است.
لوله سوختگیری هوایی ثابت روی اف-5ئی
نمایی از اف-5ئی مجهز شده به لوله سوختگیری هوایی
بدیهی است این هواپیماها قابلیت سوختگیری از سامانه سوخترسان نصب شده در هواپیمای اف-4 را نیز دارند و همانطور که در مورد میراژهای عراقی اشاره شد با روش سوختگیری جنگنده به جنگنده و نفوذ هر دو هواپیمای سوخترسان و دریافت کننده در عمق خاک دشمن برد پروازی هواپیمای رزمی به میزان چشمگیری افزایش مییابد در حالی که با اتکا به سوخترسانهای بزرگ به دلیل خطر بسیار بالای انهدام سوخترسان اجرای چنین عملیاتی تقریبا ناممکن است.
امروزه نسل جدید سامانه سوخترسانی نصب شونده در هواپیمای جنگنده تحت پروژه صانع توسعه یافته است. این سامانهها در مأموریتهای مربوطه زیر بدنه هواپیما نصب شده و در بقیه مواقع به راحتی جدا میشوند.
سامانه صانع برای سوخترسانی جنگنده به جنگنده
شاهینها هم دورپرواز میشوند
پس از پایان جنگ تحمیلی نیروی هوایی ارتش ایجاد یا ارتقاء قابلیتهای سوختگیری هوایی و افزایش برد را برای جنگندههای جدید خود نیز آغاز کرد.
به گزارش مشرق، یکی از این فعالیتها تجهیز جنگنده «میگ-29 فالکروم» به لوله سوختگیری هوایی بود. در طراحی این هواپیمای از ابتدا سامانه سوختگیری هوایی در نظر گرفته نشده و محلی برای این منظور در بال و بدنه آن وجود نداشت.
در زمان اجرای این پروژه در نهاجا کشور روسیه به عنوان سازنده این جنگنده هنوز میگ-29های خود را به سامانه سوختگیری هوایی مجهز نکرده و بنا بر این هیچ الگو و نمونه مشابه خارجی از این اقدام برای فالکروم موجود نبود. اجرای این پروژه نیازمند بررسیهای جامع و محاسبات و ایجاد تغییراتی در سامانههای مختلف از جمله سامانه الکترونیکی ورود و خروج سوخت، سامانههای برقی و سیمکشی، ایجاد مسیر عبور سوخت به مخازن و سامانههای مرتبط موتور بوده و آزمایشگرهای لازم برای ایجاد این قابلیت در این جنگنده مهم طراحی و ساخته شد.
تصویری از اولین سوختگیری هوایی میگ-29 از سوخترسان 707
این سامانه نخستین بار در تابستان 1374 یعنی کمتر از 5 سال پس از ورود میگ-29 به ایران اولین آزمایش خود را با دریافت سوخت از بوئینگ707 با موفقیت به انجام رساند. سامانه طراحی شده که از آن با نام طالع یاد میشود روی یک فروند میگ-29 دو نفره به صورت ثابت نصب شده و طبق اخبار اعلام شده قابلیت نصب یا برداشتن به تناسب مأموریت محوله را داشته است.
سوختگیری هوایی میگ-29
پس از اجرای این پروژه اخباری مبنی بر ارتقاء این سامانه تحت برنامه جدیدی به نام طلیعه منتشر شد که مربوط به سامانه سوختگیری هوایی با قابلیتهای بیشتر برای میگ-29 میشد. احتمالاً طراحی و ساخت سامانهای با قابلیت جمع شدن در بدنه از اهداف این پروژه بوده.
البته اخبار رسمی از نتیجه نهایی طرح طالع و وضعیت طرح طلیعه منتشر نشده و مدتهاست دیگر تصاویر و اخباری از سوختگیری هوایی روی همه فالکرومهای ایرانی در رزمایشها و یا نمایشگاهها دیده نشده است.
دیگر پروژه اجرا شده روی جنگنده میگ-29 در زمینه افزایش برد این هواپیما نصب مخازن سوخت 1200 لیتری ساخت ایران زیر بال آن است که با نام پروژه "خورشید" شناخته میشود. نصب مخزن سوخت اضافی زیر بال هر چند بر محدودیت فضای حمل تسلیحات زیر بال فالکرومها میافزاید اما در مأموریتهای آموزشی، عزیمت به نقاط مختلف کشور برای حضور در تمرینها و رزمایشها و برخی مأموریتهای دیگر مفید خواهد بود.
از گسترش دستاورد این پروژه در تمامی ناوگان میگ-29های کشور نیز خبری در دست نیست.
میگ-29 مجهز به لوله سوختگیری و مخازن سوخت زیر بال
صرف نظر از میزان عملیاتی شدن پروژههای اجرا شده روی هواپیمای میگ-29 که شاخص بسیار مهم برای برآورد افزایش توان رزمی آن است اصل انجام این فعالیتها در جهت رفع مشکلات تجهیزات موجود ارزشمند است زیرا هواپیمایی که فلسفه طراحی آن در شوروی سابق دفاع نقطهای از اماکن حساس با درصد وابستگی بسیار به پایگاه خود بوده، را به هواپیمایی با قابلیت گشت رزمی طولانی مدت یا امکان اجرای عملیاتهای تهاجمی در فواصل دور از پایگاه خود مینماید.
خصوصاً اعلام خبر آزمایش موشک هدایت لیزری روی میگ-29 در رزمایش مدافعان حریم ولایت در تبریز گواه علاقه نهاجا به افزودن به مأموریتهای قابل اجرا با این جنگنده ارزشمند است.
نمونهای دیگر از فعالیتهای جهادخودکفایی نهاجا در زمینه سوخترسانی هوایی ایجاد قابلیت سوختگیری هواپیمای بمبافکن راهکنشی «سوخو-24 فنسر» از هواپیماهای بوئینگ707 است.
هر چند بمبافکنهای فنسر قابلیت سوختدهی هوایی به یکدیگر را با استفاده از سامانه «اوپاز-1آ» دارند اما تطبیق این هواپیمای شرقی با سوخترسان بوئینگ آمریکایی کاری بود که در ایران به انجام رسیده و به این هواپیما قابلیت بهرهگیری از ناوگان سوخترسانهای راهبردی نهاجا را داد.
بمبافکنهای سوخو-24 کشورمان با سوختگیری هوایی امکان حمل محموله جنگی قابل توجهی را تا شعاع بیشتر از 1500 کیلومتر داشته و در رزمایشهای مختلف نیز آن را نمایش دادهاند.
سوختگیری سوخو-24 از بوئینگ707
سوختگیری سوخو-24 از سوخو-24 دیگر
نمای نزدیک از سامانه سوخترسانی اوپاز زیر بدنه سوخو-24
به گزارش مشرق، با توجه به امکان نصب سامانه سوخترسانی با سبد روی هواپیماهای جنگنده و نیز بهرهمندی 707ها از دو سامانه سوختدهی با سبد در هر پرواز که موجب میشود به طور همزمان به دو جنگنده سوخترسانی کنند برای افزایش قابلیتهای عملیاتی هواپیماهای اف-4ئی و آر-اف-4ئی دستکم یک فروند از هر یک از این دو گونه هواپیمای اف-4فانتوم نیز به لوله سوختگیری هوایی مجهز شدهاند.
هواپیمای آر-اف-4ئی مجهز به لوله سوختگیری هوایی
سامانه استاندارد سوختگیری هوایی جنگنده بمبافکن فانتوم مشابه روش استاندارد نیروی هوایی آمریکا سوختگیری با استفاده از بوم سوخترسانی است. با توجه به محدودیتهای همراهی دستههای پروازی رزمی توسط سوخترسانهای بزرگ و خطرات حضور این هواپیماهای ارزشمند در مناطق عملیاتی هواپیماهایی که با روش بوم سوختگیری میشوند عملاً تنها در موارد خاصی امکان بهرهمندی از این هواپیماها را در مأموریتهای برون مرزی خواهند داشت.
بنا بر این با تجهیز هواپیماهای اف-4 به لوله سوختگیری این هواپیما میتواند در مأموریتهای دوربرد توسط هواپیماهای جنگنده در نقش سوخترسان پشتیبانی شده تا از محدودیتهای رزمی آنها کاسته شود.
به عنوان آخرین نمونه از تلاشهای متخصصان کشورمان در جهت افزایش برد و مداومت پروازی ناوگان جنگندههای نهاجا میتوان به نصب مخازن سوخت 1040 لیتری مربوط به هواپیمای اف-5 روی جنگنده «میراژ اف-1» اشاره نمود.
میراژهای کشورمان توجه به شرایط استثنایی ورودشان به ایران علاوه بر نداشتن دفترچهها و کتابهای فنی بسیاری از تجهیزات جانبی را نیز همراه نداشتند. همچنین لوله سوختگیری هوایی این هواپیما که به صورت ثابت روی دماغه آن قرار دارد تنها در تعدادی از آنها وجود داشت.
مخازن سوخت اضافی نصب شده زیر بال جنگنده میراژ اف-1
در نتیجه برای افزودن به شعاع پروازی این جنگنده اقدام به نصب دو مخزن سوخت اضافی هواپیمای اف-5 (که زیر بدنه آن نصب میشوند) زیر دو بال میراژ شد. به این ترتیب میراژهای نهاجا با برخورداری از این مخازن امکان حمل 2080 لیتر سوخت اضافی را پیدا میکنند که در حدود 50 درصد به ظرفیت سوخت داخلی معمول این هواپیما افزوده میشود.
حمل سوخت اضافی در مخازن اضافه خارج بدنه و سوخترگیری هوایی راهکارهایی برای افزایش قابلیتهای پروازی هواپیماهای رزمی در زمینه های برد و مداومت پرواز هستند که ضمناً به کاهش هزینه تعمیر و نگهداری به دلیل کاهش تعداد نشست و برخاست هواپیما و نیاز کمتر به تعویض قطعات تندمصرف نیز میانجامند.
نیروهای هوایی دارنده سامانههای سوخترسانی هوایی از توسعه پایگاههای متعدد و کامل در تمام نواحی جغرافیایی خود بی نیاز میشود و امکان پاسخگویی به تهدیدات در مناطقی بسیار دورتر از مرزهای خود را دارند.
این قابلیت باعث میشود تا هواپیمای رزمی به جای حمل سوخت اضافی محموله جنگی بیشتری حمل کرده و در نتیجه با تعداد کمتری هواپیما میزان مشخصی از مهمات به هدف مورد نظر شلیک شود. بنا بر این نیروهای هوایی که قابلیت سوختگیری هوایی دارند از دست بلندی برای ضربه زدن به اهداف دشمن برخوردار بوده و ارزش بازدارندگی بالاتری نیز ایجاد مینمایند.