به گزارش گروه جهاد و مقاومت مشرق، محمود تولایی، رئیس مرکز ژنتیک نور، رئیس انجمن ژنتیک ایران و عضو هیئت مدیره انجمن بیوتکنولوژی ایران است.

وی متولد سال 1342 در اصفهان و دارای مدرک دکترای تخصصی بیوتکنولوژی از دانشگاه انستیتو پاستور فرانسه است. تولایی در سال 58 دوره متوسطه را در اصفهان به پایان رساند و سال 60 به عضویت بسیج درآمد. سال 61 در نخستین دوره آزمون سراسری دانشگاه‌ها پس از انقلاب فرهنگی پذیرفته شد و سال 67 مدرک دکترای حرفه‌ای را از دانشگاه تهران با ارائه پایان‌نامه «آسیب‌شناسی گاز خردل بر روی ریه جانبازان شیمیایی» دریافت کرد.

تولایی که سابقه حضور در عملیات‌های مختلف دفاع مقدس را به عنوان امدادگر پدافند ش. م . ر(عملیات شیمیایی، میکروبی و رادیواکتیوی) دارد، در طول تحصیل در تهران، تحقیقات و پژوهش در زمینه ژنتیک و علوم پایه و پزشکی را ادامه داد و سال 70 به عضویت هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع) درآمد.

تولایی سال 75 برای ادامه تحصیل راهی دانشگاه انستیتو پاستور فرانسه شد و در سال 80 مدرک دکترای تخصصی بیوتکنولوژی را در یافت کرد. یکی از مهمترین اقدامات و خدمات تولایی، توفیق وی در تشخیص هویت شهدای گمنام است که اکنون تیم پزشکی به ریاست وی در مرکز ژنتیک نور در حال بررسی و تشخیص هویت شهدای غواص و خط‌شکن تازه تفحص شده هستند.
این امر بهانه‌ای شد تا در دیداری صمیمانه با وی و مروری بر روش انجام عملیات تشخیص هویت و جایگاه ایران در عرصه فعالیت‌های بیوتکنولوژی داشته باشیم.

تولایی با خوش‌رویی دعوتم را اجابت می‌کند و در مرکز ژنتیک نور میزبانم می‌شود. اتاق وی در طبقه سوم ساختمان نور کنار کتابخانه‌ای شامل 100 عنوان کتاب مرجع فارسی و انگلیسی برای استفاده دانشجویان و محققان ژنتیک واقع شده است.

تولایی مردی بسیار متواضع و خونگرم است. با خوشرویی به استقبالم می‌آید و از اینکه موضوع مصاحبه را بررسی روند تشخیص هویت شهدای گمنام قرار داده‌ام از من تشکر می‌کند. وی با اینکه مشغله کاری زیادی دارد، با صبر و حوصله پاسخگوی پرسش‌های من می‌شود.

ـ چه شد که وارد عرصه تشخیص هویت شهدای گمنام شدید؟

بازگشتم از فرانسه مصادف بود با تشییع گروهی از شهدای گمنام که این امر فکر فعالیت برای تشخیص هویت شهدای گمنام را در ذهنم شکل داد و با پیگیری در مبادی مربوط، با کمیته جستجوی مفقودین به عنوان مرکز علاقه‌مند به این فعالیت آشنا شدم و از همان زمان فعالیت‌های پژوهشی را در استخراج DNA از بافت استخوانی آغاز کردم.

طی چند سال همه مبانی و اصول و روش کارهای مورد نظر را به دست آوردم و با همکاری دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا پایان‌نامه‌هایی با موضوعات مرتبط با هویت ژنتیکی نمونه‌های مفقود را به انجام رساندیم. امروز خوشحال هستم که توانسته‌ایم یکی از بالاترین سطوح دانش نوین را در اختیار خانواده شهدا قرار دهیم.
در دوران جوانی توفیق پیدا کرده بودم به عنوان رزمنده و امدادگر در عملیا‌ت‌های مختلف از جمله کربلای 5 خدمت‌ کنم و دوستان زیادی را در جنگ از دست دادم که احساس می‌کردم در برابر آنها تکالیفی دارم. این بود که تصمیم گرفتم در کنار تحقیق در عرصه‌های مختلف در شناسایی شهدای گمنام اهتمام کنم.

ـ لطفاً شیوه کار خود را در تشخیص هویت شهدا بیان کنید.

هر یک از پیکرهایی که به دست ما می‌رسند، تصویربرداری می‌شوند و پس از برداشتن نمونه در حد چند میلی‌گرم، برای انجام تست‌های مربوط به تعیین هویت پیکر از نمونه‌های استخوانی، مابقی بقایا به معراج منتقل می‌شود؛ چرا که بر اساس فتاوی مراجع عظام، اجازه نداریم که پیکر مسلمان را بر روی زمین نگه داریم.

بر اساس بررسی‌های آنتروپولوژی، گزارشی از وضعیت پیکر تهیه می‌شود. در بخش آناتومی، در صورت موجود بودن استخوان‌هایی چون جمجمه و استخوان‌های اندام فوقانی و تحتانی به ویژه ابعاد و اندازه و وضعیت سر استخوان‌های طولی، وضعیت دندانی، ویژگی‌های مهره‌ها و سایر شواهد مطرح در عرصه سلامت فیزیکی، نظیر لنگش پا و یا شکستگی‌ها و نظایر آن، سن شهدا تخمین زده می‎شود.

بدن انسان بالغ در حدود 100 تریلیون سلول دارد. نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است که اساس مطالعات ما بر این استوار است؛ از این رو از طریق نمونه‌ای که از یک شهید در اختیار داریم اقدام به جداسازی و حذف عناصر معدنی استخوان چون کلسیم و فسفر می‌شود تا به هسته سلولی و به ماده اصلی ژنتیکی که DNA است، دست یابیم.

از اطلاعات به دست آمده پروفایل‌هایی تهیه می‌شود و به منظور تطبیق اطلاعات به دست آمده از شهدا با خانواده‌های مفقودین دو بانک اطلاعات معلوم متعلق به خانواده‌ها و بانک اطلاعاتی مجهول متعلق به افراد مفقود ایجاد شده است و سیستم به طور هوشمند با بررسی و مقایسه همزمان بیش از 100 مؤلفه روی یک نمونه با نمونه‌های مشابه، اقدام به شناسایی شهدا می‌کند.

در صورتی که سیستم به موارد تشابه ژنتیکی برخورد کند ما مجدداً جزئیات پرونده مثل منطقه عملیاتی،‌ اظهار‌نامه خانواده و شواهد فیزیکی را استخراج و بررسی می‌کنیم و در نهایت نتایج تحقیقات، برای اقدامات بعدی به معراج شهدا اعلام می‌شود.‌

ـ درباره اولین شهدایی که هویت آنها احراز شد برایمان توضیح دهید.

مدت زیادی به شکل چراغ خاموش فعالیت کردیم تا مطمئن شویم امکان این کار وجود دارد. اولین برنامه رسانه‌ای من سال 86 در کوله پشتی بود که با اقبال خانواده شهدا و مکاتبات آنها همراه شد و این امر به ما اطمینان خاطر می‌داد. اولین شهدایی که احراز هویت شدند، خلبانان شهید «عباس دوران»، «عباس اکبری»، «مهدی ذوقی» و «غلامحسین عروجی» بودند که سال 61 در تبادل شهدا از مرز عراق وارد کشور شدند. سال 81 نمونه‌برداری از آنها انجام شد و اکنون عباس دوران در شیراز و شهیدان اکبری، ذوقی و عروجی در بهشت زهرا(س) دفن شده‌اند.

ـ برای تشخیص هویت شهدا با چه دشواری‌هایی روبرو بوده‌اید؟

عزم نظام، شناسایی شهداست و در این راستا تلاش می‌شود، ولی از سوی دیگر این دغدغه وجود دارد که مادری که فرزند خود را 30 سال قبل از دست داده الان به سن 60 سالگی و سالمندی رسیده و قدری با این فراغ کنار آمده است و مراجعه ما به آنها موجبات استرس و نگرانی را در آنها زنده و تشدید خواهد کرد.

باید آهسته در این راه گام برداشت، از این رو اداره ایثارگران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درصدد برقراری ارتباط با خانواده‌های شهید اعم از ارتشی،‌ بسیجی و سپاهی برای تکمیل بانک اطلاعات نمونه‌های خانواده از طریق روش‌های مناسب است.

گاهی اوقات نمونه‌هایی به دست ما می‌رسد که در مناطق رملی، باتلاقی و یا به مدت طولانی در معرض آفتاب قرار داشته‌اند، ضمن آنکه شوری زمین نیز بر پیکرهای به جای مانده اثر گذاشته است؛ از این رو مشکلات زیادی برای شناسایی داریم، به طوری که به صورت مقایسه‌ای در خصوص کیفیت اقدام باید بگویم که استخراج DNA مطلوب از استخوان حدود 50 برابر سخت‌تر از آنالیز یک نمونه خون عادی است. در این راستا به منظور توسعه روش‌ها و تکنیک‌ها در قالب پایان‌نامه‌های دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری مطالعاتی در دستور کار داریم.

ـ آیا خاطره جالب توجهی از روند تشخیص هویت شهدا دارید؟

یکی از پرونده‌هایی که مدت زیادی درگیر آن بودیم مربوط به شهید «علی هاشمی» بود که با زحمت بسیاری نمونه‌هایی از وی به دست آوردیم. برای تهیه پروفایل ژنتیکی باید از مادر وی نمونه‌گیری می‌کردیم، ولی مادر شهید از این امر اجتناب می‌کرد و قائل به شهادت فرزندش نبود و فکر می‌کرد اسیر شده است. از برادر شهید پروفایل تهیه کردیم و احتمال دادیم شهید شناسایی شده است. به دنبال ایستادگی مادر، فرزندانش به بهانه آزمایش چکاپ سلامت وی را به آزمایشگاهی در اهواز بردند و نمونه را به تهران فرستادند و هویت شهید قطعی شد. نتیجه را که به مادر اعلام کردیم باز مخالفت کرد و نپذیرفت و بعدها فهمیدیم همان شب شهید به خواب مادر آمده و گفته «مادر بعد از 27 سال که برگشتم، چرا من را تحویل نمی‌گیری». صحت این خواب را در شرفیابی حضوری از مادر شهید جویا شده‌ام.

در موارد زیادی با راهنمایی‌های خود شهدا در خواب اطرافیان‌شان رو‌به رو شده‌ایم که مایه خوشبختی و سعادت ماست.

در موردی درباره پرونده شهید «مجید ابوطالبی» که در کهف‌الشهدای ولنجک آرام گرفته، یک شب این شهید به خواب مادر آمد، در حالی که در فضای محدود سنگی قرار داشته و به مادر گفته «من اینجا تنها هستم»، بعدازظهر مادر شهید با من تماس گرفت. مدتی قبل نمونه خون برای تشخیص هویت گرفته بودیم. دوباره به سراغ پرونده رفتم و متوجه تشابهات ژنتیکی شدم. این پرونده به دلیل عدم انطباق سن با آناتومی کنار گذاشته شده بود، ولی وقتی از مادر سن پسرش را در زمان شهادت پرسیدم متوجه شدم در برگه مشخصات اولیه اشتباه رخ داده بوده و سن شهید با سنی که مادر اعلام کرد تطبیق کرد. دوباره ارزیابی کردیم و هویت وی قطعی شد. مادر وقتی به کهف‌الشهدا رفت به ما گفت اینجا همان محلی است که در خواب دیده بودم.

ـ روند تشخیص هویت شهدای غواص به کجا رسیده است؟

همه شهدایی که کار تفحص آنها تمام می‌شود اگر علائم آنها قابل تشخیص باشد تحویل خانواده می‌شوند و اگر فاقد نام باشند به ما ارجاع داده می‌شوند. بر اساس بررسی‌های آنتروپولوژی، گزارشی از وضعیت پیکر تهیه می‌شود. در بخش آناتومی، در صورت موجود بودن استخوان‌هایی چون جمجمه و استخوان‌های اندام فوقانی و تحتانی به ویژه ابعاد و اندازه و وضعیت سر استخوان‌های طولی، وضعیت دندانی، ویژگی‌های مهره‌ها و سایر شواهد مطرح در عرصه سلامت فیزیکی، نظیر لنگش پا و یا شکستگی‌هاو نظایر آن، سن شهدا تخمین زده می‎شود.
درباره شهدای غواص در حال بررسی آناتومی و پیکرنگاری هستیم. مراحل آزمایشگاهی زمانبر است. مجموع طرح‌واره‌های شهدا در نرم‌افزار بانک اطلاعاتی وارد و نمونه‌های منتسب نیز وارد می‌شود. سپس بر اساس جست‌وجوی انطباق به شناسایی می‌پردازیم. تا دو هفته دیگر کار روی پیکر شهدا به پایان می‌رسد و آماده تشییع خواهند بود.

ـ آیا برای شهدای مدفون برنامه‌ای دارید؟

آنچه در اولویت است، شهدای جدید هستند. بخش دیگر به شهدایی مربوط می‌شود که از سال 81 نمونه‌گیری شده‌اند که در حال اقدام برای شناسایی هستند. تعدادی از شهدا تا سال 80 تفحص شده‌اند که امیدواریم بتوانیم با کسب مجوز شرعی از مراجع تقلید و مقام معظم رهبری وارد این مرحله از شناسایی هویت آنها شویم.

ـ آیا می‌توان امیدوار بود که روزی شهید گمنام نداشته باشیم؟

تحقق این آرزو به صورت مطلق، بعید است. زیرا بسیاری از والدین شهدا فوت کرده‌اند و نمونه مرجع را نداریم. ضمن اینکه برخی پیکرها در اروندرود و فضای مرطوب و آبی بوده‌اند و تعدادی نیز هنوز در خارج از مرز کشور هستند. در عین حال در تلاش هستیم عنوان شهید گمنام را روزی حذف کنیم و به این امر امیدواریم.

ـ روش تشخیص هویت مرکز ژنتیک در مواردی چون انفجار و سقوط هواپیما چیست؟

شناسایی‌های متداول با تشخیص چهره، اثر انگشت و آناتومی انجام می‌شود، ولی در جنگ و انفجارها و حوادثی چون سقوط هواپیما که بدن تکه تکه می‌شود شواهد چهره‌ای نداریم. در این صحنه‌ها DNA قابل استفاده است. مرکز ژنتیک نور با پزشکی قانونی و پلیس همکاری نزدیک دارد و از جمله توفیقات ما می‌توان به شناسایی هویت 18 قربانی ایرانی در سانحه سقوط هواپیمای تایلندی اشاره کرد.

ـ چشم‌انداز فناوری ژنتیک ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ جایگاه ایران در منطقه و جهان در حوزه فناوری بیوتکنولوژی کجاست؟

برای تولید یک فرآورده غذایی و محصولات با کیفیت ویژه و مقاوم نسبت به تنش‌های محیطی نظیر شوری، خشکی و آفات و یا در حوزه دارویی و تولید داروهای نسل جدید، افزایش کیفیت انرژی و سولفورزدایی از نفت خام، تولید واکسن‌های نوترکیب و کسب سلامت از طریق سلول‌های بنیادی و ده‌ها مسئله دیگر، سلول و یا اجزای یک سلول مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بخش تشخیص نیز مارکرهای ژنی از قابلیت ویژه‌ای برخوردار هستند. در مرکز ما اساس روش‌های تشخیص بر همین مارکرها استوار است؛ همین اجزا در حوزه‌های تشخیصی دیگر همچون شناسایی برخی بیماری‌ها و اختلالات ژنتیکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.از این رو عرصه خدمت‌رسانی ما دائماً در حال توسعه است.

کشور ما در عرصه بیوتکنولوژی رتبه بیستم جهان و اول منطقه را به خود اختصاص داده و این پیشتازی با سرمایه متخصصان با انگیزه و دانشجویان مستعد در عرصه‌های بیوتکنولوژی با مدیریت توانمند و اختصاص منابع می‌تواند فرصتی برای جهش علمی ایران باشد. اخیراً مذاکراتی برای توسعه همکاری در زمینه بیوتکنولوژی با کشورهای دیگر داشته‌ایم.

ـ چه نهادهایی حامی مرکز ژنتیک نور هستند؟

این NGO تخصصی فاقد ردیف بودجه خاص است. این در حالی است که در عرصه‌ای که فعالیت می‌کنیم به علت استفاده از تکنولوژی نوین نیازمند تجهیزات پیشرفته و تهیه مواد گران‌قیمت هستیم. ضمن اینکه دستیابی به خوداتکایی نیز نیازمند سرمایه‌گذاری مطلوب است. بنابراین درباره شهدایی که متعلق به تمام اقشار جامعه هستند نیازمند نگاه ملی برای حمایت مالی و تجهیزاتی در راستای تداوم این طرح هستیم. امیدوارم دستگاه‌های مسئول از جمله وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی حمایت خود را از این طرح ملی دریغ نکنند.

ـ چه پیامی برای نسل چهارم انقلاب دارید؟

جوانان این سرزمین در شرایط بسیار سخت که 30 کشور بر علیه ما متحد شده بودند و منابع مالی و تسلیحاتی و دارویی خود را به سوی عراق سرازیر می‌کردند با ایثار جان خود پرچم استقلال ایران را افراشته نگه داشتند. غفلت حکومت‌های سلطنتی سال‌ها عزت علمی گذشته ما را خدشه‌دار کرده بود، ولی امروز که فرصتی فراهم شده تا ایران امن‌ترین کشور خاورمیانه باشد، جوانان باید از این فرصت برای جهاد علمی استفاده کنند.

تولایی مشغله زیادی دارد و باید از وی خداحافظی کنم. از در اتاق ایشان که بیرون می‌آیم لحظه‌ای به عقب بر می‌گردم و به چهره مردی خیره می‌شوم که بی‌ادعا علم و تخصصش را نثار چشمان منتظر مادران صبوری کرده که وقتی پس از 30 سال به یادمان پسر شهیدشان که احراز هویت شده است می‌روند، اول به دیدار قبور مطهر شهدای گمنام دیگر می‌‌روند، سپس عازم دیدار مزار فرزندشان می‌شوند؛ و در دل توفیق هر چه بیشتر انسان‌هایی همچون تولایی را آرزو می‌کنم.
*ایکنا