حسینیه مشرق- «شیخ صدوق» ازمحدثین بزرگ وعالمان متقدم شیعه بوده است. از مهمترین آثار وی می توان به کتاب « من لا یحضره الفقیه» اشاره کرد که جزو یکی از کتب اربعه شیعه به حساب می آید. کتب اربعه شیعه، ۴ کتاب حدیثی است که از پراهمیت ترین کتاب‌های حدیثی نزد شیعه محسوب می‌شود.
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین (ع) نام برده شده است. افسوس که اصل کتاب از گزند روزگاران در امان نمانده و به دست ما نرسیده است.
«ابو جعفر محمّد بن علىّ بن الحسین بن موسى بن بابویه قمى» ، مشهور به «شیخ صدوق» و «ابن بابویه» (٣٨١ ه ق) یکی از بزرگان و محدثین بزرگ شیعه است. در جلالت قدر او همین بس که شیخ طوسی او را با واژگانى چون «فقیه» و «عماد الدین» وصف کرده است.١ از او در میان خواصّ، چنان به توثیق و تکریم یاد شده است که در سلسلۀ عالمان و دانشوران و نویسندگان شیعه، مشکل مى‌توان براى او همانندى یافت. او از زمان ابن ادریس حلى (۵٩٨ ه ق) ، و پس از او پیوسته در اصطلاح دانشوران شیعى «شیخ صدوق» یعنى روایتگرى بسیار درست و راستگو، شناخته شده است و همین در بزرگداشت مقام او کافى است. از سید ابن طاووس نقل شده که دربارۀ او گفته است: «درمورد علم و عدالت وى اتّفاق‌نظر وجود دارد.» ٢
«شیخ صدوق» تا جایى مورد قبول علماى شیعه قرار گرفته که روایات مرسل او در حکم مسند دانسته شده است. همچنین روایات کتاب «من لا یحضره الفقیه» که یکى از کتب اربعۀ شیعه به حساب می آید به اجماع علماى شیعه در شمار روایات صحیح گنجانده شده است. ۳
شیخ صدوق نزدیک به ۲۵۰ کتاب نوشته بود که اینک فقط چهارده کتاب و رساله از او به جا مانده و منتشر شده است. ۴
مقتل شیخ صدوق
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ۵ ایشان در ضمن برخى از آثار منتشرشده‌اش از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است. یک‌بار در فصل حجّ و باب زیارات کتاب من لا یحضره الفقیه مى‌نویسد:
«من در کتاب الزّیارات و در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام انواعى از زیارت‌ها را آورده‌ام.» ۶
یک‌بار دیگر نیز در کتاب الخصال، «باب الأثنین» ، ذیل حدیث ١٠١ مى‌نویسد:
«این حدیث، طولانى و مفصل است و ما قسمتى از آن را که در این‌جا نیاز داشتیم، نقل کردیم. البته من همۀ حدیث را همراه با احادیث دیگرى که در برترى‌هاى عباس بن على علیه السّلام روایت مى‌کنم، تخریج کرده و در کتاب مقتل الحسین بن على علیهمالسّلام آورده‌ام.» ۷
افسوس که اصل کتاب از گزند روزگاران در امان نمانده و به دست ما نرسیده است.
پیشینۀ مقتل‌نگارى
پیش از شیخ صدوق و پس از او تا روزگار «سید ابن طاووس» و «ابن نماى حلى» برخى از دانشوران مسلمان کتاب‌هایى دربارۀ عاشورا نوشته بودند که عنوان بیشتر آن‌ها مقتل الحسین بود و امروزه یا فقط نامى از آن‌ها در فهرست‌ها مانده و یا بخش اندکى از آن‌ها به صورت پراکنده در میان متون متأخر، نقل شده است. که در این‌جا فهرستى از آن آثار را به ترتیب تاریخى آن‌ها مى‌آوریم:
١. «اصبغ بن نباته تمیمى کوفى» از اصحاب امام على علیه السّلام که عهدنامۀ معروف مولا، به مالک اشتر و نیز وصیت مشهور آن حضرت به پسرش، محمّد حنفیّه را نیز روایت کرده و پس از سال صدم هجرى وفات یافته است. ۸
٢. «جابر بن یزید جعفى» از اصحاب امام باقر علیه السّلام و امام صادق علیه السّلام (١٢٨ ه. ق) . عنوان کتاب او مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام، بوده است. ۹
٣. «جعفر بن عفّان طائى» (۱۵۰ ه. ق) از مرثیه‌سرایان بنام شیعى، که توفیق مرثیه‌خوانى در محضر امام صادق علیه السّلام را یافته بود و گفته مى‌شود کتابش که المراثى نام داشت، در دویست ورقه بوده است. ۱۰
بسیارى از احادیث و روایاتى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین علیه السّلام آورده است، در کتاب کامل الزیارات نیز روایت شده است.
۴. «ابو مخنف، لوط بن یحیاى غامدى»(۱۵۸ ه ق) .
۵. «هشام بن محمّد بن سائب کلبى» (۲۰۶ ه ق) . ۱۱
۶. «محمّد بن عمر واقدى» (٢٠٧ ه ق) ، نویسندۀ المغازى. نام اثر او نیز مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود. ۱۲
٧. «ابو عبیده معمّر بن مثنّى تیمى» (٢١٠ ه ق) کتاب او مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام نام داشت. ۱۳
٨. «نصر بن مزاحم منقرى» (٢١٢ ه ق) ، نویسندۀ کتاب وقعه الصفّین. ۱۴
٩. «ابو عبید قاسم بن سلام هروى(۲۲۴ ه ق) . ۱۵
١٠. «ابو الحسن على بن محمّد مدائنى» (۲۲۵ ه ق) . از کتاب وى با عنوان مقتل الحسین علیه السّلام و السیره فى مقتل الحسین علیه السّلام یاد شده است. ۱۶
١١. «ابو عبد اللّه محمّد بن زیاد» ، معروف به ابن اعرابى (٢٣٠ ه ق) . نام اثر او مراثى الحسین علیه السّلام بوده است. ۱۷
١٢. «ابو اسحاق ابراهیم بن اسحاق احمرى نهاوندى»( ۲۶۹ ه ق) . عنوان اثر او نیز مقتل الحسین بن على علیه السّلام بوده است. ۱۸
١٣. «عبد اللّه بن احمد بن ابى الدنیا» ، از علماى اهل تسنن؛ (٢٨١ ه ق) . ۱۹
١۴. «ابو الفضل سلمه بن خطّاب براوستانى ازدورقانى» ، از فقیهان و محدثان شیعى در سدۀ سوم و منسوب به «براوستان» ، یکى از روستاهاى قدیمى قم. از کتاب او گاه با نام مقتل الحسین علیه السّلام ۲۰و گاه با عنوان مولد الحسین بن على علیهمالسّلام و مقتله ۲۱یاد شده است.
١۵. «ابراهیم بن محمّد بن سعید ثقفى کوفى» (٢٨٣ ه ق) . ۲۲
١۶. «ابن واضح، احمد بن اسحاق یعقوبى» ، نویسندۀ کتاب‌هاى پرآوازه‌اى چون تاریخ یعقوبى و البلدان. او به قولى، پس از سال ٢٩٢ ۲۳و به قولى، در سال ۲۸۴ ه ق درگذشته است، نام اثر او نیز مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود. ۲۴
١٧. «ابو عبد اللّه محمّد بن زکریا بن دینار غلابى» (٢٩٨ ه ق) . ۲۵
١٨. «ابن حمّاد بن عمر بن کلیب» ، مولاى «بنى عامر» که هردو حکومت بنى‌امیه و بنى عباس را درک کرد. از کتاب او با عنوان مراثى الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ۲۶
١٩. «ابو احمد عبد العزیز بن یحیى بن احمد جلودى» ۲۷(متوفاى پس از ٣٣٠ ه ق) . از او دو کتاب با نام‌هاى مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام و کتاب ذکر الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ۲۸
٢٠. «ابو زید عماره بن زید خیوانى همدانى» ، از محدّثان سدۀ سوم و چهارم هجرى. از تاریخ زندگانى او چیزى بیش‌از این معلوم نیست و این مقدار نیز تنها از دیباچۀ کتاب مروج الذهب به دست مى‌آید که در آن‌جا مسعودى (۳۴۶ ه ق) دربارۀ او مى‌نویسد: وى مصاحب «عبد اللّه بن محمّد بن محفوظ بلوى انصارى» بود. ۲۹
٢١. «ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیى بن عمران اشعرى قمى» از محدّثان و فقیهان سدۀ چهارم هجرى که دو اثر دراین‌باره داشته است یکى با نام مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام ۳۰و دیگرى کتاب ما نزل من القرآن فى الحسین بن على علیهمالسّلام. ۳۱
٢٢. «ابو جعفر محمّد بن یحیى عطّار قمى» . نجاشى او را چنین مى‌ستاید:
«شیخ اصحابنا فى زمانه، ثقه، عین، کثیر الحدیث» و نخستین اثر از آثار او را کتاب مقتل الحسین علیه السّلام نام مى‌برد. ۳۲
٢٣. «ابو سعید الحسن بن عثمان بن زیاد تسترى» . وى از نظر تاریخى مقدم بر شیخ صدوق بود و شیخ در امالى خود، مجلس سى‌ام را-که سراسر آن، مقتل امام حسین علیه السّلام است-از کتاب او نقل مى‌کند. ۳۳
٢۴. «محمّد بن على بن فضل بن تمام بن سکین» ، از محدّثان موثّق شیعى در سدۀ چهارم که به تعبیر رجالى بزرگ شیعه، مرحوم نجاشى: «ثقه و عین و صحیح الاعتقاد و جیّد التصنیف» بود. ۳۴و هم طبقۀ شیخ صدوق و شیخ رجالى سخت‌گیر و دقیق النظر، یعنى «ابن غضایرى» بود. ۳۵
٢۵. «عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز بغوى» (٣١٧ ه ق) معروف به «حافظ بغوى» و «ابن بنت منیع» ؛ ۳۶
٢۶. «ابو حسین عمر بن حسن بن على بن مالک شیبانى» (٣٣٩ ه ق) . ۳۷
٢٧. «ابن قولویه قمى» (متوفاى۳۶۸ یا۳۶۹ ه ق) . کتاب او با نام کامل الزیارات منتشر شده است و نزدیک به هشتاد درصد آن دربارۀ امام حسین علیه السّلام و عاشورا و کربلا است. این اثر پربار و گران ارج که در صحت و وثاقت آن همگان متّفقند، چنان پنداشته مى‌شود که تنها دربارۀ زیارت نگاشته شده است و به همین دلیل، بیشتر عاشوراپژوهان از آن غفلت مى‌کنند.
بسیارى از احادیث و روایاتى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین علیه السّلام آورده است، در کتاب کامل الزیارات نیز روایت شده است. ابن قولویه، هم‌عصر شیخ صدوق در چندین نفر از استادان و راویان حدیث خویش با او، مشترک است. او در کامل الزیارات از پدر شیخ صدوق (على بن الحسین بن موسى بن بابویه) روایات بسیارى نقل کرده است؛ همچنان‌که خود شیخ صدوق نیز در آثار خود، روایات بسیارى را به نقل از پدرش آورده است.
پی نوشت:
١. شیخ طوسى، الاستبصار، ج ۴، ص ٣٢۶ و ٣٣٢.
٢. دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ٣، ص ۶۵، به نقل از: سید ابن طاووس، فلاح السائل، ص ١١ و نیز از او، فرج المهموم، ص ١٢٩.
۳. محدث نورى، مستدرک الوسائل، ج ٢٢(خاتمه مستدرک الوسائل، ج ۴) ، ص ۵ به نقل از: رجال السید بحر العلوم، ج ٣، ص ٢٩٩؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ٣، ص ۶۵، مقالۀ «ابن بابویه»
۴. ر. ک: رجال النجاشى، ص ٣٩٢-٣٨٩ و دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ٣، ص ۶۶-۶٢؛ محدث نورى، مستدرک الوسائل (خاتمه) ، ج ٢١، ص ٢۶۵-٢۵٧ و همان، ج ٢٢، ص ۵ به بعد؛ محقق شوشترى، قاموس الرجال، ج ٩، ص ۴٣٧-۴٣۴ و همان، چاپ قدیم، ج ١١، رساله فى سهو النبى صلّى اللّه علیه و آله، ص ۵ و مقدمات آثار منتشرشدۀ شیخ صدوق.
۵. شیخ طوسى، الفهرست، ص ١۵۶، شمارۀ ۶٩۵؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ١١١، شمارۀ ٧۶۴.
۶. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ٢، ص ۵٩٨.
۷. کتاب الخصال، ص ۶٨.
۸. شیخ طوسى، الفهرست، ص ٣٨-٣٧، شمارۀ ١٠٩؛ محقق شوشترى، قاموس الرجال، ج ٢، ص ١۶۵؛ آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢۴.
۹. ابو العباس نجاشى، احمد، رجال النجاشى، ص ١٢٨.
۱۰. ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ٢٧۵.
۱۱. رجال النجاشى، ص ۴٣۵.
۱۲. ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ١۶۵.
۱۳. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢٨.
۱۴. رجال النجاشى، ص ۴٢٧؛ شیخ طوسى، الفهرست، ص ١٧١؛ ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ١۵٨.
۱۵. محقق طباطبایى، سید عبد العزیز، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣۵.
۱۶. شیخ طوسى، الفهرست، ص ٩۵؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ٧٢.
۱۷. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٠، ص ٢٩٣؛ محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۴۶٣.
۱۸. رجال النجاشى، ص ١٩؛ شیخ طوسى، الفهرست، ص ٧.
۱۹. شیخ طوسى، الفهرست، ص ١٠۴.
۲۰. همان، ص ٧٩؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص ۵٧.
۲۱. رجال النجاشى، ص ١٨٧.
۲۲. همان، ص ١٧؛ شیخ طوسى، الفهرست، ص ۴.
۲۳. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢٣؛
۲۴. محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣٧.
۲۵. رجال النجاشى، ص ٣٧۶؛ ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ١٧٩.
۲۶. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٠، ص ٢٩٣.
۲۷. محقق شوشترى، قاموس الرجال، ج ۶، ص ١٨٩-١٨٧.
۲۸. رجال النجاشى، ص ٢۴٢؛ آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢۵.
۲۹. مسعودى، ابو الحسن، مروج الذهب، ج ١ ص ٢١؛ رجال النجاشى، ص ٣٠٣.
۳۰. رجال النجاشى، ص ٣۴٨.
۳۱. ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ۴٠۶.
۳۲. رجال النجاشى، ص ٣۵٣.
۳۳. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢۵؛ شیخ صدوق، الامالى، ص ٢١۵.
۳۴. رجال النجاشى، ص ٣٨۵.
۳۵. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢٨.
۳۶. محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣٨، به نقل از: کشف الظنون، ج ٢، ص ١٧٩۴.
۳۷. محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣٩. نام برخى از این افرادى که ذکر شد، در سلسلۀ اسناد روایات مربوط به امام حسین علیه السّلام که شیخ صدوق آن‌ها را نقل کرده است، دیده مى‌شود، مثل: ابو مخنف لوط بن یحیى، در: الامالى، ص ٢٣١؛ اصبغ بن نباته، در: همان، ص ١٩٧ و ۴٢٣؛ نصر بن مزاحم منقرى، در: علل الشرایع، ص ٢٢٨ و الامالى، ص ١٨٩،١٩٣،٢٠٢ و ٢٣١؛ ابو احمد عبد العزیز جلودى، در: علل الشرایع، ص ٩ و ٢٢٩؛ ابو عبد اللّه بن محمّد بن زکریا بن دینار غلابى، در: علل الشرایع، ص ١٣٧ و ١٣٨؛ ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیى بن عمران اشعرى، در: معانى الاخبار، ص ٣۴۶ و الامالى، ص ١٧۴،١٩٧،١٩٩،٢٠٠ و ٢٠۵؛ ابو اسحاق نهاوندى، در: الامالى، ص ١۴٢؛ محمّد بن یحیى عطّار، در: الامالى، ص ١٧۴،١٩٧،١٩٨،٢٠٣،٢٠۵ و ٢٠٧.
۳۸. شیخ صدوق، الامالى، ص ۵۴٧.
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین (ع) نام برده شده است. افسوس که اصل کتاب از گزند روزگاران در امان نمانده و به دست ما نرسیده است.
«ابو جعفر محمّد بن علىّ بن الحسین بن موسى بن بابویه قمى» ، مشهور به «شیخ صدوق» و «ابن بابویه» (٣٨١ ه ق) یکی از بزرگان و محدثین بزرگ شیعه است. در جلالت قدر او همین بس که شیخ طوسی او را با واژگانى چون «فقیه» و «عماد الدین» وصف کرده است.١ از او در میان خواصّ، چنان به توثیق و تکریم یاد شده است که در سلسلۀ عالمان و دانشوران و نویسندگان شیعه، مشکل مى‌توان براى او همانندى یافت. او از زمان ابن ادریس حلى (۵٩٨ ه ق) ، و پس از او پیوسته در اصطلاح دانشوران شیعى «شیخ صدوق» یعنى روایتگرى بسیار درست و راستگو، شناخته شده است و همین در بزرگداشت مقام او کافى است. از سید ابن طاووس نقل شده که دربارۀ او گفته است: «درمورد علم و عدالت وى اتّفاق‌نظر وجود دارد.» ٢
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ایشان در ضمن برخى از آثار منتشرشده‌اش از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است.
«شیخ صدوق» تا جایى مورد قبول علماى شیعه قرار گرفته که روایات مرسل او در حکم مسند دانسته شده است. همچنین روایات کتاب «من لا یحضره الفقیه» که یکى از کتب اربعۀ شیعه به حساب می آید به اجماع علماى شیعه در شمار روایات صحیح گنجانده شده است. ۳
شیخ صدوق نزدیک به ۲۵۰ کتاب نوشته بود که اینک فقط چهارده کتاب و رساله از او به جا مانده و منتشر شده است. ۴
مقتل شیخ صدوق
در میان کتاب‌هاى مفقود شیخ صدوق، کتابى نیز به نام مقتل الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ۵ ایشان در ضمن برخى از آثار منتشرشده‌اش از این کتاب نام برده و به آن ارجاع داده است. یک‌بار در فصل حجّ و باب زیارات کتاب من لا یحضره الفقیه مى‌نویسد:
«من در کتاب الزّیارات و در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام انواعى از زیارت‌ها را آورده‌ام.» ۶
یک‌بار دیگر نیز در کتاب الخصال، «باب الأثنین» ، ذیل حدیث ١٠١ مى‌نویسد:
«این حدیث، طولانى و مفصل است و ما قسمتى از آن را که در این‌جا نیاز داشتیم، نقل کردیم. البته من همۀ حدیث را همراه با احادیث دیگرى که در برترى‌هاى عباس بن على علیه السّلام روایت مى‌کنم، تخریج کرده و در کتاب مقتل الحسین بن على علیهمالسّلام آورده‌ام.» ۷
افسوس که اصل کتاب از گزند روزگاران در امان نمانده و به دست ما نرسیده است.
پیشینۀ مقتل‌نگارى
پیش از شیخ صدوق و پس از او تا روزگار «سید ابن طاووس» و «ابن نماى حلى» برخى از دانشوران مسلمان کتاب‌هایى دربارۀ عاشورا نوشته بودند که عنوان بیشتر آن‌ها مقتل الحسین بود و امروزه یا فقط نامى از آن‌ها در فهرست‌ها مانده و یا بخش اندکى از آن‌ها به صورت پراکنده در میان متون متأخر، نقل شده است. که در این‌جا فهرستى از آن آثار را به ترتیب تاریخى آن‌ها مى‌آوریم:
١. «اصبغ بن نباته تمیمى کوفى» از اصحاب امام على علیه السّلام که عهدنامۀ معروف مولا، به مالک اشتر و نیز وصیت مشهور آن حضرت به پسرش، محمّد حنفیّه را نیز روایت کرده و پس از سال صدم هجرى وفات یافته است. ۸
٢. «جابر بن یزید جعفى» از اصحاب امام باقر علیه السّلام و امام صادق علیه السّلام (١٢٨ ه. ق) . عنوان کتاب او مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام، بوده است. ۹
٣. «جعفر بن عفّان طائى» (۱۵۰ ه. ق) از مرثیه‌سرایان بنام شیعى، که توفیق مرثیه‌خوانى در محضر امام صادق علیه السّلام را یافته بود و گفته مى‌شود کتابش که المراثى نام داشت، در دویست ورقه بوده است. ۱۰
بسیارى از احادیث و روایاتى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین علیه السّلام آورده است، در کتاب کامل الزیارات نیز روایت شده است.
۴. «ابو مخنف، لوط بن یحیاى غامدى»(۱۵۸ ه ق) .
۵. «هشام بن محمّد بن سائب کلبى» (۲۰۶ ه ق) . ۱۱
۶. «محمّد بن عمر واقدى» (٢٠٧ ه ق) ، نویسندۀ المغازى. نام اثر او نیز مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود. ۱۲
٧. «ابو عبیده معمّر بن مثنّى تیمى» (٢١٠ ه ق) کتاب او مقتل ابى عبد اللّه الحسین علیه السّلام نام داشت. ۱۳
٨. «نصر بن مزاحم منقرى» (٢١٢ ه ق) ، نویسندۀ کتاب وقعه الصفّین. ۱۴
٩. «ابو عبید قاسم بن سلام هروى(۲۲۴ ه ق) . ۱۵
١٠. «ابو الحسن على بن محمّد مدائنى» (۲۲۵ ه ق) . از کتاب وى با عنوان مقتل الحسین علیه السّلام و السیره فى مقتل الحسین علیه السّلام یاد شده است. ۱۶
١١. «ابو عبد اللّه محمّد بن زیاد» ، معروف به ابن اعرابى (٢٣٠ ه ق) . نام اثر او مراثى الحسین علیه السّلام بوده است. ۱۷
١٢. «ابو اسحاق ابراهیم بن اسحاق احمرى نهاوندى»( ۲۶۹ ه ق) . عنوان اثر او نیز مقتل الحسین بن على علیه السّلام بوده است. ۱۸
١٣. «عبد اللّه بن احمد بن ابى الدنیا» ، از علماى اهل تسنن؛ (٢٨١ ه ق) . ۱۹
١۴. «ابو الفضل سلمه بن خطّاب براوستانى ازدورقانى» ، از فقیهان و محدثان شیعى در سدۀ سوم و منسوب به «براوستان» ، یکى از روستاهاى قدیمى قم. از کتاب او گاه با نام مقتل الحسین علیه السّلام ۲۰و گاه با عنوان مولد الحسین بن على علیهمالسّلام و مقتله ۲۱یاد شده است.
١۵. «ابراهیم بن محمّد بن سعید ثقفى کوفى» (٢٨٣ ه ق) . ۲۲
١۶. «ابن واضح، احمد بن اسحاق یعقوبى» ، نویسندۀ کتاب‌هاى پرآوازه‌اى چون تاریخ یعقوبى و البلدان. او به قولى، پس از سال ٢٩٢ ۲۳و به قولى، در سال ۲۸۴ ه ق درگذشته است، نام اثر او نیز مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود. ۲۴
١٧. «ابو عبد اللّه محمّد بن زکریا بن دینار غلابى» (٢٩٨ ه ق) . ۲۵
١٨. «ابن حمّاد بن عمر بن کلیب» ، مولاى «بنى عامر» که هردو حکومت بنى‌امیه و بنى عباس را درک کرد. از کتاب او با عنوان مراثى الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ۲۶
١٩. «ابو احمد عبد العزیز بن یحیى بن احمد جلودى» ۲۷(متوفاى پس از ٣٣٠ ه ق) . از او دو کتاب با نام‌هاى مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام و کتاب ذکر الحسین علیه السّلام نام برده شده است. ۲۸
٢٠. «ابو زید عماره بن زید خیوانى همدانى» ، از محدّثان سدۀ سوم و چهارم هجرى. از تاریخ زندگانى او چیزى بیش‌از این معلوم نیست و این مقدار نیز تنها از دیباچۀ کتاب مروج الذهب به دست مى‌آید که در آن‌جا مسعودى (۳۴۶ ه ق) دربارۀ او مى‌نویسد: وى مصاحب «عبد اللّه بن محمّد بن محفوظ بلوى انصارى» بود. ۲۹
٢١. «ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیى بن عمران اشعرى قمى» از محدّثان و فقیهان سدۀ چهارم هجرى که دو اثر دراین‌باره داشته است یکى با نام مقتل أبى عبد اللّه الحسین علیه السّلام ۳۰و دیگرى کتاب ما نزل من القرآن فى الحسین بن على علیهمالسّلام. ۳۱
٢٢. «ابو جعفر محمّد بن یحیى عطّار قمى» . نجاشى او را چنین مى‌ستاید:
«شیخ اصحابنا فى زمانه، ثقه، عین، کثیر الحدیث» و نخستین اثر از آثار او را کتاب مقتل الحسین علیه السّلام نام مى‌برد. ۳۲
٢٣. «ابو سعید الحسن بن عثمان بن زیاد تسترى» . وى از نظر تاریخى مقدم بر شیخ صدوق بود و شیخ در امالى خود، مجلس سى‌ام را-که سراسر آن، مقتل امام حسین علیه السّلام است-از کتاب او نقل مى‌کند. ۳۳
٢۴. «محمّد بن على بن فضل بن تمام بن سکین» ، از محدّثان موثّق شیعى در سدۀ چهارم که به تعبیر رجالى بزرگ شیعه، مرحوم نجاشى: «ثقه و عین و صحیح الاعتقاد و جیّد التصنیف» بود. ۳۴و هم طبقۀ شیخ صدوق و شیخ رجالى سخت‌گیر و دقیق النظر، یعنى «ابن غضایرى» بود. ۳۵
٢۵. «عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز بغوى» (٣١٧ ه ق) معروف به «حافظ بغوى» و «ابن بنت منیع» ؛ ۳۶
٢۶. «ابو حسین عمر بن حسن بن على بن مالک شیبانى» (٣٣٩ ه ق) . ۳۷
٢٧. «ابن قولویه قمى» (متوفاى۳۶۸ یا۳۶۹ ه ق) . کتاب او با نام کامل الزیارات منتشر شده است و نزدیک به هشتاد درصد آن دربارۀ امام حسین علیه السّلام و عاشورا و کربلا است. این اثر پربار و گران ارج که در صحت و وثاقت آن همگان متّفقند، چنان پنداشته مى‌شود که تنها دربارۀ زیارت نگاشته شده است و به همین دلیل، بیشتر عاشوراپژوهان از آن غفلت مى‌کنند.
بسیارى از احادیث و روایاتى که شیخ صدوق در مقتل امام حسین علیه السّلام آورده است، در کتاب کامل الزیارات نیز روایت شده است. ابن قولویه، هم‌عصر شیخ صدوق در چندین نفر از استادان و راویان حدیث خویش با او، مشترک است. او در کامل الزیارات از پدر شیخ صدوق (على بن الحسین بن موسى بن بابویه) روایات بسیارى نقل کرده است؛ همچنان‌که خود شیخ صدوق نیز در آثار خود، روایات بسیارى را به نقل از پدرش آورده است.
پی نوشت:
١. شیخ طوسى، الاستبصار، ج ۴، ص ٣٢۶ و ٣٣٢.
٢. دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ٣، ص ۶۵، به نقل از: سید ابن طاووس، فلاح السائل، ص ١١ و نیز از او، فرج المهموم، ص ١٢٩.
۳. محدث نورى، مستدرک الوسائل، ج ٢٢(خاتمه مستدرک الوسائل، ج ۴) ، ص ۵ به نقل از: رجال السید بحر العلوم، ج ٣، ص ٢٩٩؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ٣، ص ۶۵، مقالۀ «ابن بابویه»
۴. ر. ک: رجال النجاشى، ص ٣٩٢-٣٨٩ و دائره المعارف بزرگ اسلامى، ج ٣، ص ۶۶-۶٢؛ محدث نورى، مستدرک الوسائل (خاتمه) ، ج ٢١، ص ٢۶۵-٢۵٧ و همان، ج ٢٢، ص ۵ به بعد؛ محقق شوشترى، قاموس الرجال، ج ٩، ص ۴٣٧-۴٣۴ و همان، چاپ قدیم، ج ١١، رساله فى سهو النبى صلّى اللّه علیه و آله، ص ۵ و مقدمات آثار منتشرشدۀ شیخ صدوق.
۵. شیخ طوسى، الفهرست، ص ١۵۶، شمارۀ ۶٩۵؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ١١١، شمارۀ ٧۶۴.
۶. کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ٢، ص ۵٩٨.
۷. کتاب الخصال، ص ۶٨.
۸. شیخ طوسى، الفهرست، ص ٣٨-٣٧، شمارۀ ١٠٩؛ محقق شوشترى، قاموس الرجال، ج ٢، ص ١۶۵؛ آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢۴.
۹. ابو العباس نجاشى، احمد، رجال النجاشى، ص ١٢٨.
۱۰. ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ٢٧۵.
۱۱. رجال النجاشى، ص ۴٣۵.
۱۲. ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ١۶۵.
۱۳. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢٨.
۱۴. رجال النجاشى، ص ۴٢٧؛ شیخ طوسى، الفهرست، ص ١٧١؛ ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ١۵٨.
۱۵. محقق طباطبایى، سید عبد العزیز، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣۵.
۱۶. شیخ طوسى، الفهرست، ص ٩۵؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص ٧٢.
۱۷. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٠، ص ٢٩٣؛ محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۴۶٣.
۱۸. رجال النجاشى، ص ١٩؛ شیخ طوسى، الفهرست، ص ٧.
۱۹. شیخ طوسى، الفهرست، ص ١٠۴.
۲۰. همان، ص ٧٩؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص ۵٧.
۲۱. رجال النجاشى، ص ١٨٧.
۲۲. همان، ص ١٧؛ شیخ طوسى، الفهرست، ص ۴.
۲۳. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢٣؛
۲۴. محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣٧.
۲۵. رجال النجاشى، ص ٣٧۶؛ ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ١٧٩.
۲۶. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٠، ص ٢٩٣.
۲۷. محقق شوشترى، قاموس الرجال، ج ۶، ص ١٨٩-١٨٧.
۲۸. رجال النجاشى، ص ٢۴٢؛ آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢۵.
۲۹. مسعودى، ابو الحسن، مروج الذهب، ج ١ ص ٢١؛ رجال النجاشى، ص ٣٠٣.
۳۰. رجال النجاشى، ص ٣۴٨.
۳۱. ابن الندیم، کتاب الفهرست، ص ۴٠۶.
۳۲. رجال النجاشى، ص ٣۵٣.
۳۳. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢۵؛ شیخ صدوق، الامالى، ص ٢١۵.
۳۴. رجال النجاشى، ص ٣٨۵.
۳۵. آقا بزرگ تهرانى، الذریعه، ج ٢٢، ص ٢٨.
۳۶. محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣٨، به نقل از: کشف الظنون، ج ٢، ص ١٧٩۴.
۳۷. محقق طباطبایى، اهل البیت فى المکتبه العربیه، ص ۵٣٩. نام برخى از این افرادى که ذکر شد، در سلسلۀ اسناد روایات مربوط به امام حسین علیه السّلام که شیخ صدوق آن‌ها را نقل کرده است، دیده مى‌شود، مثل: ابو مخنف لوط بن یحیى، در: الامالى، ص ٢٣١؛ اصبغ بن نباته، در: همان، ص ١٩٧ و ۴٢٣؛ نصر بن مزاحم منقرى، در: علل الشرایع، ص ٢٢٨ و الامالى، ص ١٨٩،١٩٣،٢٠٢ و ٢٣١؛ ابو احمد عبد العزیز جلودى، در: علل الشرایع، ص ٩ و ٢٢٩؛ ابو عبد اللّه بن محمّد بن زکریا بن دینار غلابى، در: علل الشرایع، ص ١٣٧ و ١٣٨؛ ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیى بن عمران اشعرى، در: معانى الاخبار، ص ٣۴۶ و الامالى، ص ١٧۴،١٩٧،١٩٩،٢٠٠ و ٢٠۵؛ ابو اسحاق نهاوندى، در: الامالى، ص ١۴٢؛ محمّد بن یحیى عطّار، در: الامالى، ص ١٧۴،١٩٧،١٩٨،٢٠٣،٢٠۵ و ٢٠٧.
۳۸. شیخ صدوق، الامالى، ص ۵۴٧.
منبع: سایت کرب و بلا
