به گزارش مشرق، در هر جامعه ای،قانون گذار با هدف اصلاح بزهکار و اعمال بازدارندگی از وقوع جرم،مجازات هایی را در نظر می گیرد که یکی از این موارد تادیبی،مشمول سلب آزادی، حبس و صدور حکم زندان برای فرد یا گروه مجرم و بزهکار می شود.
بازپروری زندانی واعمال اقدامات تنبیهی و توانمند سازی روحی،روانی و آموزش صحیح به زندانی در دوران حبس،موضوعی حائز اهمیت و قابل توجه است که پرداختن به این اصل در این مجال نمی گنجد و در گزارش دیگری به آن پرداخته خواهد شد.
اما آنچه که در این گزارش مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد معطوف به خانواده زندانی می شود.
عبارت سوخته شدن تر و خشک از ضرب المثل هایی است که در برخی موارد می توان در خصوص خانواده های زندانیان به کار برد،خانواده ای که تاوان غفلت،سرکشی،انحراف فکری،اخلاقی و بزه عضو زندانی خود را متحمل می شود.
از سوی دیگر نمی توان به دلیل دشواری هایی که خانواده با آن روبرو می شود از حبس و زندان فرد مجرم چشم پوشی کرد،زیرا در چنین شرایطی نظم و آرامش اجتماعی با چالش مواجه می شود.
اگرچه حبس زدایی،از نظریه هایی است که بعضا از سوی برخی کارشناسان اجتماعی مطرح می شود و می توان در برخی موارد با جایگزینی مجازات هایی متناسب،آن را مدنظر قرار داد،لیکن حذف کامل حبس حداقل در شرایط موجود اجتماعی که برخی قانون شکنی ها و هنجار شکنی ها بنیان جامعه را تهدید می کند امکان پذیر به نظر نمی رسد.
اما آنچه که نیازمند توجه هر چه بیشتری است مشمول آسیب ها و مخاطراتی می شود که خانواده زندانی با آن مواجه می شود.
مریم جهان خواه،جامعه شناس و آسیب شناس مسائل اجتماعی در خصوص مجازات حبس در جوامع اظهار کرد:از اواخر قرن بیستم،دراندیشه های جزایی،راهکارهایی برای جایگزینی زندان مدنظر قرار گرفته شد که در مجموع می توان آن را به دو دسته تقسیم بندی کرد،در مورد نخست موضوع حائز اهمیت به چگونگی اجرای مجازات زندان باز می گردد که به شیوه ها و طرق مختلف همچون نیمه آزاد،زندان باز،حصر خانگی و...مدنظر قرار گرفت و دسته دوم شامل تدابیری می شد که از مجازات حبس منفک می شوند و به عنوان کیفر اصلی جایگزین زندان می شوند که با اتکا به مجازات هایی همچون جزای نقدی،اشتغال به فعالیت های عام المنفعه و محدودکردن حقوق اجتماعی مجرم اعمال می شود.
جهان خواه عنوان کرد:در دستگاه قضایی ایران نیز،حبس و زندان به عنوان مرکزی برای اصلاح و تربیت مدنظر قرار می گیرد.
این جامعه شناس و آسیب شناس مسائل اجتماعی گفت:در ماده 3 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور،زندان با عبارت ذیل تعریف می شود:زندان محلی است که در آن محکومان قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا بطور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شوند.
وی افزود:با عنایت به نقش تادیبی،تربیتی و اصلاح حبس در قوانین مجازات اسلامی توجه به خانواده های زندانی اصلی ضروری به نظر می رسد زیرا تاثیرات حبسِ عضوی از خانواده و بخصوص سرپرستان این نهاد حساس اجتماعی که از کارکردهای بسیاری برخوردار است،اصلی قابل توجه محسوب می شود.
جهان خواه گفت:عوارض و تبعات حبس سرپرستان خانواده در دو بخش قابل بررسی است،نخست همسر زندانی و سپس فرزندان زندانی که کم توجهی به این دو حوزه حساس می تواند بصورت بالقوه،بستر ساز بروز مخاطرات و حتی جرایم خرد و کلان دیگری شود.
وی افزود:عوارض زندانی برای این دو طیف در وجوهی مشترک و در ابعادی نیز متفاوت است و بعضا تلاقی این عوارض و تبعات با یکدیگر مسبب ایجادتنش و ناهنجاری های جدی برای جامعه و خانواده خواهد شد.
*حبس والدین،از مهار بزه تا از هم گسیختگی خانواده
عبدالرضا نامور،جامعه شناس و آسیب شناس تجتماعی در خصوص تاثیرات و پیامدهای حبس والدین برای فرزندان عنوان کرد:الگوپذیری فرزندان از والدین همواره از مولفه هایی محسوب می شود که مورد توجه جامعه شناس، آسیب شناسان،متخصصان علوم رفتاری و روانشناسان قرار می گیرد.
وی افزود:این تاثیر پذیری و الگوبرداری،دامنه وسیعی را در بر می گیرد که بخشی از آن منبعث از موارد مثبت و برخی دیگر نشات گرفته از نکات منفی است که در مجموع پایه شخصیتی فرزندان را شکل می دهد.
جامعه شناس و آسیب شناس اجتماعی عنوان کرد:در یک نگاه عمیق به روشنی در می یابیم که محیط زندگی،خانه و خانواده و تعاملات درون خانوادگی والدین و فرزندان با یکدیگر در بروز یا پیشگیری از جرم و بزه نقش بسزایی ایفا می کند.
نامور گفت:به عبارت دیگر مناسبات و مراودات و فضای اخلاقی،معنوی و تربیتی حاکم بر این خرده نهاد اجتماعی می تواند بصورت بالقوه تنش آفرین و جرم ساز و یا بالعکس اخلاق محور و بهنجار محسوب شود.
وی افزود:یکی از اصلی ترین عوامل بروز جرم و بزه در فرزندان،از هم گسیختگی خانواده است و هر آنچه عمق این گسیختگی عمیق تر و شدیدتر شود،ضریب گرایش به جرم و تخلف نیز افزایش می یابد.
نامور عنوان کرد:در چنین شرایطی،حبس یکی از اعضا یا پدر،مادر یا سرپرست خانوار می تواند ضریب از هم گسیختگی اشاره شده را تشدید کند.
وی افزود:در چنین بستر و شرایطی،اتخاذ تدابیر و تمهیدات هوشمندانه برای حفظ بنیان خانواده و جلوگیری از فروپاشی احتمالی آن،اصلی ضروری و حائز اهمیت است که می تواند از زایش جرایم و بزه های دیگری جلو گیری کند.
*اختلالات شخصیتی فرزندان
رویا افروزی،کارشناس علوم رفتاری در خصوص تبعات و عوارض حبس والدین در فرزندان گفت:همواره تصویری که کودکان،از پدر و مادر خود دارند،به مثابه قهرمانان و اسطوره هایی است که زندگی آنها را سمت و سو می دهد.
وی افزود:هر گونه خللی در این تصور وشکست و اضمحلال این برداشت ذهنی،می تواند فرزند خانواده را با سرخوردگی هایی عمیق مواجه سازد.
افروز گفت:نخستین تاثیر حبس والدین،شکسته شدن این تصور و ذهنیت در فرزندان است و چنین امری،گام نخست تزلزل شخصیتی و رفتاری کودکان به شمار می رود.
وی افزود:پیرو تحقیقاتی که در کشورهای توسعه یافته انجام شده،قریب به 30 تا 80 درصد از فرزندان و کودکانی که حبس والدین خویش را تجربه می کنند به سمت بزه و هنجارشکنی گرایش پیدا می کنند و بخش اعظمی از این گروه با اختلالات شخصیتی شدیدی مواجه می شوند که گاه کلیت زندگی آنها را تحت تاثیر قرار می دهد.
کارشناس امور رفتاری عنوان کرد:در جامعه ما نیز کم و بیش چنین امری صادق است و با بررسی پرونده بزهکاری جوانان و نوجوانان،محرز می شود که خانواده های بخش قابل توجهی از این گروه(کودکان،نوجوانان و جوانان بزهکار)با ناهنجاری ها و مشکلات عدیده ای روبرو بوده اند.
* تغییر سرپرست خانوار
طاهره پیر سعیدی،روانشناس و کارشناس امور خانواده در تشریح عوارض و پیامدهای زندانی شدن پدر خانواده عنوان کرد:تغییر در نظام سرپرستی،یکی از پیامدهای شایع در چنین خانواده هایی محسوب می شود که چنین تغییری می تواند با عوارض ناخوشایندی برای فرزندان همراه شود.
وی افزود:گاهی والده فرزندان،پس از حبس پدر نسبت به طلاق و جدایی از همسر خویش اقدام می کند و در چنین شرایطی دو حالت بوجود می آید،یا با ازدواج مجدد مادر،ناپدری وارد زندگی چنین فرزندانی می شود و در حالت بعدی ممکن است عمو،دایی،خاله،عمه و...سرپرستی فرزندان را بر عهده بگیرد.
کارشناس امور خانواده عنوان کرد:در اغلب اوقات چنین تغییراتی با پس لرزه های روحی،عاطفی و روانی همراه می شود که جامعه پذیری و فرآیند سازگاری فرزندان را تحت تاثیر قرار می دهد.
پیرسعیدی گفت:افت تحصیلی،پرخاشگری،همنشینی با همسالان ناهنجار،فرار از خانه،اعتیاد و...از جمله عوارضی است که احتمال گرایش فرزندان به آن وجود دارد،که البته نمی توان چنین عوارض هایی را به تمامی اعضای خانواده تعمیم داد،اما می تواند به عنوان مخاطراتی که ضریب بروز آن کم نیست،مورد بحث قرار گیرد.
وی افزود:البته استثنائاتی نیز در خصوص تغییر سرپرستی ها وجود دارد،به این ترتیب که ممکن است و رفتار پدر یا مادر زندانی با فرزندان آنچنان نامناسب و غیر قابل تحمل بوده که این تغییر سرپرستی با استقبال فرزندان همراه شود.
کارشناس امور خانواده گفت:رفتار سرپرست جدید با کودکان و فرزندان چنین خانواده هایی مولفه ای بسیار حائز اهمیت است که می تواند این تهدید را به فرصتی برای فرزندان مبدل کند.
*نقش محبت و تعاملات عاطفی در پیشگیری از انحراف فرزندان
نادیا شرفی،آسیب شناس امور اجتماعی در خصوص روش های پیشگیرانه از تزلزل و فروپاشی زندگی فرزندان و پیشگیری از انحرافات احتمالی آنها در چنین مواقعی عنوان کرد:نقش تعاملی سازنده و ارتباط محبت آمیز در چنین شرایطی بسیار حائز اهمیت است.
وی افزود:به واقع پدر یا مادر در چنین فرزندانی باید به نحوی با فرزندان خویش ارتباط برقرار کند،که آنها خلا سرپرست غایب را در کمترین حد ممکن احساس نمایند.
شرفی گفت:مهر و محبت،افزایش دایره ارتباطات سازنده با آشنایان و بستگان تعریف و فراهم کردن امکانات تفریحی و آموزشی،ایجاد شور و نشاط در خانواده و لحاظ کردن تغییرات سازنده بصری در خانواده،از نمونه اقداماتی است که در روح و روان فرزندان چنین خانواده هایی تاثیر بسزایی ایفا می کند و می تواند مخاطرات و تهدیدات این معضل را به نحو قابل توجهی به حداقل ممکن کاهش دهد.
* لزوم تقویت کمک های دولتی و افزایش مشارکت خیرین
آسیب شناس امور اجتماعی با اشاره به بروز مشکلات و نارسایی های مالی و اقتصادی در خانواده هایی که سرپرست و نان آور آنها در بند به سر می برد،عنوان کرد:یکی از دغدغه های اصلی در برخی از خانواده هایی که با این مشکل مواجه هستند،معطوف به مسائل اقتصادی می شود.
وی افزود:هر آنچه عمق نیازها و محدودیت ها ی اقتصادی تشدید شود به همان میزان ضریب بروز ناهنجاری و آسیب های اجتماعی در فرزندان این خانواده ها نیز افزایش می یابد.
شرفی یادآور شد:تقویت حمایت های دولتی و افزایش مشارکت خیرین برای تامین مایحتاج و تزریق کمک های مالی به چنین خانواده های نیازمندی،نیز تاثیر بسیار موثری در کاهش آسیب ها و تهدید ات احتمالی پیش روی این گروه از خانواده ها ایفا می کند.
بازپروری زندانی واعمال اقدامات تنبیهی و توانمند سازی روحی،روانی و آموزش صحیح به زندانی در دوران حبس،موضوعی حائز اهمیت و قابل توجه است که پرداختن به این اصل در این مجال نمی گنجد و در گزارش دیگری به آن پرداخته خواهد شد.
اما آنچه که در این گزارش مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد معطوف به خانواده زندانی می شود.
عبارت سوخته شدن تر و خشک از ضرب المثل هایی است که در برخی موارد می توان در خصوص خانواده های زندانیان به کار برد،خانواده ای که تاوان غفلت،سرکشی،انحراف فکری،اخلاقی و بزه عضو زندانی خود را متحمل می شود.
از سوی دیگر نمی توان به دلیل دشواری هایی که خانواده با آن روبرو می شود از حبس و زندان فرد مجرم چشم پوشی کرد،زیرا در چنین شرایطی نظم و آرامش اجتماعی با چالش مواجه می شود.
اگرچه حبس زدایی،از نظریه هایی است که بعضا از سوی برخی کارشناسان اجتماعی مطرح می شود و می توان در برخی موارد با جایگزینی مجازات هایی متناسب،آن را مدنظر قرار داد،لیکن حذف کامل حبس حداقل در شرایط موجود اجتماعی که برخی قانون شکنی ها و هنجار شکنی ها بنیان جامعه را تهدید می کند امکان پذیر به نظر نمی رسد.
اما آنچه که نیازمند توجه هر چه بیشتری است مشمول آسیب ها و مخاطراتی می شود که خانواده زندانی با آن مواجه می شود.
مریم جهان خواه،جامعه شناس و آسیب شناس مسائل اجتماعی در خصوص مجازات حبس در جوامع اظهار کرد:از اواخر قرن بیستم،دراندیشه های جزایی،راهکارهایی برای جایگزینی زندان مدنظر قرار گرفته شد که در مجموع می توان آن را به دو دسته تقسیم بندی کرد،در مورد نخست موضوع حائز اهمیت به چگونگی اجرای مجازات زندان باز می گردد که به شیوه ها و طرق مختلف همچون نیمه آزاد،زندان باز،حصر خانگی و...مدنظر قرار گرفت و دسته دوم شامل تدابیری می شد که از مجازات حبس منفک می شوند و به عنوان کیفر اصلی جایگزین زندان می شوند که با اتکا به مجازات هایی همچون جزای نقدی،اشتغال به فعالیت های عام المنفعه و محدودکردن حقوق اجتماعی مجرم اعمال می شود.
جهان خواه عنوان کرد:در دستگاه قضایی ایران نیز،حبس و زندان به عنوان مرکزی برای اصلاح و تربیت مدنظر قرار می گیرد.
این جامعه شناس و آسیب شناس مسائل اجتماعی گفت:در ماده 3 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور،زندان با عبارت ذیل تعریف می شود:زندان محلی است که در آن محکومان قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا بطور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شوند.
وی افزود:با عنایت به نقش تادیبی،تربیتی و اصلاح حبس در قوانین مجازات اسلامی توجه به خانواده های زندانی اصلی ضروری به نظر می رسد زیرا تاثیرات حبسِ عضوی از خانواده و بخصوص سرپرستان این نهاد حساس اجتماعی که از کارکردهای بسیاری برخوردار است،اصلی قابل توجه محسوب می شود.
جهان خواه گفت:عوارض و تبعات حبس سرپرستان خانواده در دو بخش قابل بررسی است،نخست همسر زندانی و سپس فرزندان زندانی که کم توجهی به این دو حوزه حساس می تواند بصورت بالقوه،بستر ساز بروز مخاطرات و حتی جرایم خرد و کلان دیگری شود.
وی افزود:عوارض زندانی برای این دو طیف در وجوهی مشترک و در ابعادی نیز متفاوت است و بعضا تلاقی این عوارض و تبعات با یکدیگر مسبب ایجادتنش و ناهنجاری های جدی برای جامعه و خانواده خواهد شد.
*حبس والدین،از مهار بزه تا از هم گسیختگی خانواده
عبدالرضا نامور،جامعه شناس و آسیب شناس تجتماعی در خصوص تاثیرات و پیامدهای حبس والدین برای فرزندان عنوان کرد:الگوپذیری فرزندان از والدین همواره از مولفه هایی محسوب می شود که مورد توجه جامعه شناس، آسیب شناسان،متخصصان علوم رفتاری و روانشناسان قرار می گیرد.
وی افزود:این تاثیر پذیری و الگوبرداری،دامنه وسیعی را در بر می گیرد که بخشی از آن منبعث از موارد مثبت و برخی دیگر نشات گرفته از نکات منفی است که در مجموع پایه شخصیتی فرزندان را شکل می دهد.
جامعه شناس و آسیب شناس اجتماعی عنوان کرد:در یک نگاه عمیق به روشنی در می یابیم که محیط زندگی،خانه و خانواده و تعاملات درون خانوادگی والدین و فرزندان با یکدیگر در بروز یا پیشگیری از جرم و بزه نقش بسزایی ایفا می کند.
نامور گفت:به عبارت دیگر مناسبات و مراودات و فضای اخلاقی،معنوی و تربیتی حاکم بر این خرده نهاد اجتماعی می تواند بصورت بالقوه تنش آفرین و جرم ساز و یا بالعکس اخلاق محور و بهنجار محسوب شود.
وی افزود:یکی از اصلی ترین عوامل بروز جرم و بزه در فرزندان،از هم گسیختگی خانواده است و هر آنچه عمق این گسیختگی عمیق تر و شدیدتر شود،ضریب گرایش به جرم و تخلف نیز افزایش می یابد.
نامور عنوان کرد:در چنین شرایطی،حبس یکی از اعضا یا پدر،مادر یا سرپرست خانوار می تواند ضریب از هم گسیختگی اشاره شده را تشدید کند.
وی افزود:در چنین بستر و شرایطی،اتخاذ تدابیر و تمهیدات هوشمندانه برای حفظ بنیان خانواده و جلوگیری از فروپاشی احتمالی آن،اصلی ضروری و حائز اهمیت است که می تواند از زایش جرایم و بزه های دیگری جلو گیری کند.
*اختلالات شخصیتی فرزندان
رویا افروزی،کارشناس علوم رفتاری در خصوص تبعات و عوارض حبس والدین در فرزندان گفت:همواره تصویری که کودکان،از پدر و مادر خود دارند،به مثابه قهرمانان و اسطوره هایی است که زندگی آنها را سمت و سو می دهد.
وی افزود:هر گونه خللی در این تصور وشکست و اضمحلال این برداشت ذهنی،می تواند فرزند خانواده را با سرخوردگی هایی عمیق مواجه سازد.
افروز گفت:نخستین تاثیر حبس والدین،شکسته شدن این تصور و ذهنیت در فرزندان است و چنین امری،گام نخست تزلزل شخصیتی و رفتاری کودکان به شمار می رود.
وی افزود:پیرو تحقیقاتی که در کشورهای توسعه یافته انجام شده،قریب به 30 تا 80 درصد از فرزندان و کودکانی که حبس والدین خویش را تجربه می کنند به سمت بزه و هنجارشکنی گرایش پیدا می کنند و بخش اعظمی از این گروه با اختلالات شخصیتی شدیدی مواجه می شوند که گاه کلیت زندگی آنها را تحت تاثیر قرار می دهد.
کارشناس امور رفتاری عنوان کرد:در جامعه ما نیز کم و بیش چنین امری صادق است و با بررسی پرونده بزهکاری جوانان و نوجوانان،محرز می شود که خانواده های بخش قابل توجهی از این گروه(کودکان،نوجوانان و جوانان بزهکار)با ناهنجاری ها و مشکلات عدیده ای روبرو بوده اند.
* تغییر سرپرست خانوار
طاهره پیر سعیدی،روانشناس و کارشناس امور خانواده در تشریح عوارض و پیامدهای زندانی شدن پدر خانواده عنوان کرد:تغییر در نظام سرپرستی،یکی از پیامدهای شایع در چنین خانواده هایی محسوب می شود که چنین تغییری می تواند با عوارض ناخوشایندی برای فرزندان همراه شود.
وی افزود:گاهی والده فرزندان،پس از حبس پدر نسبت به طلاق و جدایی از همسر خویش اقدام می کند و در چنین شرایطی دو حالت بوجود می آید،یا با ازدواج مجدد مادر،ناپدری وارد زندگی چنین فرزندانی می شود و در حالت بعدی ممکن است عمو،دایی،خاله،عمه و...سرپرستی فرزندان را بر عهده بگیرد.
کارشناس امور خانواده عنوان کرد:در اغلب اوقات چنین تغییراتی با پس لرزه های روحی،عاطفی و روانی همراه می شود که جامعه پذیری و فرآیند سازگاری فرزندان را تحت تاثیر قرار می دهد.
پیرسعیدی گفت:افت تحصیلی،پرخاشگری،همنشینی با همسالان ناهنجار،فرار از خانه،اعتیاد و...از جمله عوارضی است که احتمال گرایش فرزندان به آن وجود دارد،که البته نمی توان چنین عوارض هایی را به تمامی اعضای خانواده تعمیم داد،اما می تواند به عنوان مخاطراتی که ضریب بروز آن کم نیست،مورد بحث قرار گیرد.
وی افزود:البته استثنائاتی نیز در خصوص تغییر سرپرستی ها وجود دارد،به این ترتیب که ممکن است و رفتار پدر یا مادر زندانی با فرزندان آنچنان نامناسب و غیر قابل تحمل بوده که این تغییر سرپرستی با استقبال فرزندان همراه شود.
کارشناس امور خانواده گفت:رفتار سرپرست جدید با کودکان و فرزندان چنین خانواده هایی مولفه ای بسیار حائز اهمیت است که می تواند این تهدید را به فرصتی برای فرزندان مبدل کند.
*نقش محبت و تعاملات عاطفی در پیشگیری از انحراف فرزندان
نادیا شرفی،آسیب شناس امور اجتماعی در خصوص روش های پیشگیرانه از تزلزل و فروپاشی زندگی فرزندان و پیشگیری از انحرافات احتمالی آنها در چنین مواقعی عنوان کرد:نقش تعاملی سازنده و ارتباط محبت آمیز در چنین شرایطی بسیار حائز اهمیت است.
وی افزود:به واقع پدر یا مادر در چنین فرزندانی باید به نحوی با فرزندان خویش ارتباط برقرار کند،که آنها خلا سرپرست غایب را در کمترین حد ممکن احساس نمایند.
شرفی گفت:مهر و محبت،افزایش دایره ارتباطات سازنده با آشنایان و بستگان تعریف و فراهم کردن امکانات تفریحی و آموزشی،ایجاد شور و نشاط در خانواده و لحاظ کردن تغییرات سازنده بصری در خانواده،از نمونه اقداماتی است که در روح و روان فرزندان چنین خانواده هایی تاثیر بسزایی ایفا می کند و می تواند مخاطرات و تهدیدات این معضل را به نحو قابل توجهی به حداقل ممکن کاهش دهد.
* لزوم تقویت کمک های دولتی و افزایش مشارکت خیرین
آسیب شناس امور اجتماعی با اشاره به بروز مشکلات و نارسایی های مالی و اقتصادی در خانواده هایی که سرپرست و نان آور آنها در بند به سر می برد،عنوان کرد:یکی از دغدغه های اصلی در برخی از خانواده هایی که با این مشکل مواجه هستند،معطوف به مسائل اقتصادی می شود.
وی افزود:هر آنچه عمق نیازها و محدودیت ها ی اقتصادی تشدید شود به همان میزان ضریب بروز ناهنجاری و آسیب های اجتماعی در فرزندان این خانواده ها نیز افزایش می یابد.
شرفی یادآور شد:تقویت حمایت های دولتی و افزایش مشارکت خیرین برای تامین مایحتاج و تزریق کمک های مالی به چنین خانواده های نیازمندی،نیز تاثیر بسیار موثری در کاهش آسیب ها و تهدید ات احتمالی پیش روی این گروه از خانواده ها ایفا می کند.
