گروه اقتصادي مشرق- آشنایی با شرح خدمات و عملکرد متولیان بازرگانی کشاورزی در کشورهای پیشرو به این سؤال پاسخ می‌دهد که نقش دولت و وزارت جهاد کشاورزی در رونق تولید داخل چیست؟ یکی از مهم‌ترین موانع توسعه کشاورزی ایران، ناهماهنگی بین بخش‌های بازرگانی کشاورزی با بخش تولید است.
به همین جهت در سلسله گزارش هایی به بررسی تجارب موفق مدیریت دولتی در حوزه بازرگانی کشاورزی پرداختیم که طی دو گزارش منتشر شد.
در ادامه این گزارش ها به بررسی اقدامات وزارت کشاورزی آمریکا در بخش بازاررسانی فرآورده‌های لبنی می‌پردازيم:
سرانه مصرف شیر امریکا 4.3 برابر ایران؛ میزان تولید 9 برابر
شیر به جهت ارزش غذایی بالا و سهم اصلی در تأمین کلسیم بدن، یکی از محصولات مهم و راهبردی کشاورزی محسوب می‌شود. سرانه مصرف شیر در امریکا 4.3 برابر ایران و چیزی حدود 257 کیلوگرم است.
در سال 2009 اعلام شد صنعت لبنیات ایالات متحده 74 میلیون تن شیر تولید می‌کند که چیزی بیش از 9 برابر تولید ایران است. این حجم تولید توسط 51 هزار واحد تولیدی در ایالات متحده صورت گرفته که بیش از 97 درصد آن‌ها مزارع خانوادگی (family-owned farms) است.
علی‌رغم تصور عمومی از مزارع امریکا، حدود 74درصد واحدهای تولید شیر این کشور زیر 100 رأس گاو دارند؛ اما 26 درصد مابقی، 85 درصد حجم تولید شیر را پوشش می‌دهد. درآمد سالیانه حاصل از فروش لبینیات در ایالات متحده چیزی حدود 140 میلیارد دلار برآورد می‌شود.
با توجه به تولید ناخالص کشاورزی امریکا که 789 میلیارد دلار گفته می‌شود، سهم صنعت لبنیات از کل کشاورزی 17.74 درصد محاسبه می‌شود. این صنعت بیش از 900 هزار نفر را مشغول به کار کرده است.
مسائل پیش‌روی بازار شیر
شیر از جهاتی با دیگر محصولات کشاورزی تفاوت‌های اساسی دارد. شیر حجم تولید روزانه بالایی داشته به‌طوری‌که گاوها باید متوسط روزی دو بار شیردوشی شوند و به خاطر ماهیت زیستی خاص آن، امکان ذخیره‌سازی طولانی‌مدت را ندارد. از طرف دیگر یکی از مشکلات مرسوم در بازار شیر، عدم همخوانی پیک بازار مصرف با پیک تولید است.
به‌طور مثال در اواخر فصل بهار که تولید دامداران به دلایل فنی افزایش می‌یابد، با تعطیلی مدارس مصرف کاهش چشمگیری پیدا می‌کند.
تحت این شرایط قیمت شیر افت پیداکرده و دامداران ضرر می‌کنند. اما شرایط در اوایل پاییز برعکس می‌شود. به دلیل افت تولید شیر در دامداری‌ها و افزایش نیاز مصرف به دلیل بازگشایی مدارس، قیمت افزایش چشمگیری پیدا می‌کند.
ساماندهی بازار شیر به کمک دستورالعمل‌های بازاریابی دولتی
در اوایل قرن بیستم در آمریکا نوسانات شدید بازار لبنیات و عدم توازن قدرت چانه‌زنی فروشنده و خریدار و ایجاد شدن تبانی‌هایی بر ضد دامداران، دولت فدرال آمریکا را بر آن داشت تا طرحی را برای سامان به آن اجرایی نماید.
ازاین‌رو دستورالعمل‌های بازاریابی شیر دولتی (Federal Milk Marketing Orders) تصویب و اجرایی گردید که اصلاحات آن تا دهه‌های پیش نیز ادامه داشته است.
هدف اولیه این برنامه فراهم آوردن چارچوبی برای نظم‌بخشی به فرآیند خریدوفروش برای صنایع فرآوری و دامداران بود. با ارتقای ثبات بازار این دستورالعمل‌ها (Orders) به کمک تأمین نیازهای جاری و پیش‌بینی‌شده مصرف‌کننده‌های شیر آمد. لازم به ذکر است 70 درصد شیر مصرفی صنایع لبنی ایالات‌متحده از طریق این نظام بازرگانی تأمین می‌شود.
تعیین قیمت کف بر اساس نوع محصول نهایی
این دستورالعمل‌ها مقررات تنظیمی است که توسط وزارت کشاورزی آمریکا وضع‌شده که الزاماتی را برای اولین خریدارهای شیر، از تولیدکنندگان یک منطقه جغرافیایی مشخص ایجاد می‌کند.
مهم‌ترین الزامی که صنایع تبدیلی دارند نیز همین قیمت تعیین‌شده بر اساس کاربرد نهایی شیر خام است به‌طوری‌که آن‌ها موظف هستند کف قیمت مورد تأیید تولیدکنندگان را رعایت نمایند. دولت با بهره‌گیری از بازرسان متخصص بر نحوه بکارگیری شیر خام در صنعت لبنی مربوطه نظارت می‌کند.
دستورالعمل های قیمت‌های تعیین شده پیشنهادی نیز تنها زمانی اجرایی می‌شود که حداقل دوسوم تولیدکنندگان یک ناحیه این آن را بپذیرند و تائید کنند.
تائید نهایی آن‌هم به‌صورت رأی‌گیری عمومی صورت می‌گیرد به‌طوری‌که هر تولیدکننده‌ای صرف‌نظر از اینکه واحد تولیدی او چه ابعادی داشته باشد، دارای یک رأی در آن می باشد.
سطوح قیمت بر اساس محصول نهایی تولیدی
قیمت طبقه‌بندی‌شده (Classified Pricing) اصطلاحی است که برای توصیف این نظام قیمت‌گذاری استفاده می‌شود که بر اساس نوع محصول تبدیلی نهایی تعیین می‌گردد. بر اساس این دستورات شیر خام تولیدشده توسط دامداری‌ها به چهار کلاس مصرفی تقسیم می‌شود.
به دلیل فسادپذیری بالای دسته‌بندی اول (شیر مایع نوشیدنی) این دسته بالاترین قیمت را به خود اختصاص می‌دهد. کلاس‌های 2 ، 3 و 4 نیز قیمت‌های بعدی را به خود اختصاص می‌دهند. هرچند که شرایط بازار نیز می‌تواند تعیین‌کننده سلسله‌مراتب قیمتی کلاس‌های شیر باشند.
همان‌طور که اشاره شد اهداف این طرح نظم‌بخشی و چهار چوب‌دهی به بازار لبنیات است. ازاین‌جهت که با تعیین کف قیمت و الزام قانونی خریداران صنایع تبدیلی به پرداخت آن، دامداران ضرر نخواهند دید و خریداران صنایع تبدیلی نیز از بابت یکسان بودن قیمت‌های خرید در تمام منطقه آسوده‌خاطر خواهند بود.
نظام پرداختی‌های نیز در این برنامه به 10 دستورالعمل تقسیم می‌شود. این 10 دستورالعمل در 10 ایالت آمریکا اعمال می‌شود که 4 دستورالعمل بر اساس میزان دو جزء خامه شیر (Skim) و سرشیر (Butterfat) و 6 دستور باقیمانده از چند عامل برای تعیین پرداختی به تولیدکنندگان استفاده می‌کند که شامل میزان پروتئین، سرشیر و دیگر ترکیبات موجود در شیر است.
آژانس بازاریابی کشاورزی (AMS) برای اینکه اطمینان یابند که شیرها در صنایع مربوط به کلاس تعیین‌شده به کار می‌رود، از بازرسان استفاده می‌کنند.
شفافیت اطلاعات با هم‌افزایی ارگان‌های دولتی امریکا
سازمان بازاریابی کشاورزی آمریکا زیرمجموعه وزارت کشاورزی این کشور، با کمک گرفتن سازمان‌های آماری مانند آژانس اطلاعات آماری کشاورزی (NASS) و آژانس خدمات مزرعه (FSA) هرماه قیمت کف را با توجه به شرایط بازار ازجمله قیمت سوخت، حمل‌ونقل، میزان مصرف، قیمت نهاده‌ها و سایر موارد تعیین می‌نماید.
این سازمان با فراهم نمودن امکان رقابت و تولید باکیفیت و یکنواخت و کنترل نوسانات شدید قیمت و تسهیل گری روابط بین تولیدکنندگان نقش مهمی در کنترل بازار لبنیات ایفا می‌کند.
کارشناسان معتقدند با اعطای وظایف و برخي اختیارات تجارت به وزارت جهاد کشاورزی، بستر رونق تولید و حمایت از مصرف کنندگان فراهم شده است؛ بنابراین ضروری است این وزارتخانه از ابزارهای جدید توسعه کشاورزی استفاده کرده و فرصت به وجود آمده را غنیمت بشمارند.