به گزارش مشرق به نقل از پایگاه سید جلال‌الدین آشتیانی، امام سید روح الله
موسوی خمینی (1281 ـ 1368 ش) فقیه، عارف و از فیلسوفان برجسته معاصر است.
جایگاه رفیع رهبری سیاسی و دینی و مرجعیت فقهی او موجب شده است که جنبه
فلسفی ایشان آنچنان که شایسته است، شناخته نشود؛ در حالی که امام خمینی پیش
از اینها مدرس برجسته فلسفه و حکمت بود. حتی منزلت عرفانی امام بیش از بعد
فلسفی او شناخته شده است؛ چرا که امام آثار مکتوب بسیاری در زمینه عرفان
از خود برجای گذاشت؛ اما در زمینه فلسفه آثار مکتوب بسیاری از امام در دست
نیست و این خود از عوامل ناشناخته بودن بُعد امام است.
امام خمینی عرفان را نزد آیتالله میرزا جواد ملکی تبریزی (م 1304ش) و
آیتالله محمدعلی شاه آبادی (1292 ـ 1369ق) آموخت. او بین سالهای 1307 ـ
1314 شمسی از محضر شاه آبادی، کتابهای شرح فصوص الحکم قیصری،
مصباحالانس، فتوحات المکیه و منازل السائرین را درس گرفت. آثار قلمی امام
در عرفان بسیار است. از این آثار میتوان تعلیقه بر شرح فصوص الحکم قیصری و
مصباح الانس، اسرارالصلاه، شرح دعای سحر و مصباح الهدایه را نام برد.
قدم راسخ امام در عرفان نظری و عملی را میتوان در آثار قلمی او مشاهده
کرد.(رک فنائی اشکوری محمد، فلسفه اسلامی در ایران معاصر، فصلنامه اسراء،
سال اول، شماره 2، زمستان 1388، ص113)
امام مدتی نزد آیه الله میرزاعلی اکبر حکمی یزدی (م 1305ش) حکمت، حساب و
هیئت آموخت. اما استاد اصلی او در فلسفه آیه الله سید ابوالحسن رفیعی
قزوینی (1310 ـ 1395 ق) بود.
وی مدت چهار سال شرح ملاهادی سبزواری را از محضر این حکیم فرزانه استفاده
کرد. مدت کوتاهی نیز در درس اسفار آیه الله رفیعی شرکت کرد، اما به جهت حدت
و قوت ذهن و رسوخ در حکمت، خود را بینیاز از ادامه شرکت در درس اسفار
ایشان دید و به مطالعه اسفار و مباحثه آن با آیه الله میرزا خلیل کمرهای
بسنده کرد و خود مدرسی زبردست در این رشته گردید.(همان، ص113 ـ 114) امام
چند دوره به تدریس شرح منظومه پرداخت و دستکم یک دوره قسمت عمده اسفار را
به مدت ده سال تدریس نمود. تقریرات درسهای شرح منظومه سبزواری و قسمتهایی
از اسفار ملاصدرا، توسط یکی از شاگردان ایشان به نام آیه الله سیدعبدالغنی
اردبیلی (1299 ـ 1369ش) منتشر گردیده است.
این درسها بین سالهای 1323 تا 1328 شمسی در قم ایراد گردیده است.
(تقریرات فلسفه «شرح منظومه و اسفار»، 3 جلد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام
خمینی، تهران، 1381)
برخی شاگردان امام عبارتند از: سیدجلال‌‌الدین آشتیانی، شهید مرتضی مطهری،
سیدعبدالغنی اردبیلی، مهدی حائری یزدی، شهید سیدمصطفی خمینی، سیدرضا صدر،
شهید سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی، حسینعلی منتظری و سید عزالدین زنجانی.
(رک: سیدعبدالغنی اردبیلی، تقریرات فلسفه امام خمینی، شرح منظومه (1)،
مقدمه تحقیق، مؤسسه تنطیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1381)
امام از حدود 1305 شمسی، تدریس حکمت و عرفان را آغاز کرد و دستکم تا حدود
سه دهه در این حوزه اشتغال داشتند. بسیاری از این درسها خصوصی و گاه
پنهانی بود. فضای غالب بر حوزههای علمیه آن زمان، ضد فلسفه و عرفان بود تا
بدانجا که برخی فلاسفه و عرفا را تکفیر میکردند. در چنین فضایی امام با
تدریس فلسفه و تربیت شاگردانی برجسته در این زمینه، نهال تفکر فلسفی را در
قم آبیاری کرد.
نقش امام در رشد و توسعه فلسفه اسلامی نقشی یگانه است. پس از پیروزی انقلاب
اسلامی در ایران، نظر مثبت امام نسبت به فلسفه و تأیید و حمایت او از
تفکر فلسفی، از جمله حمایت او از آراء و آثار شهید مطهری، موجب شد که
دورهای طلایی برای فلسفه اسلامی در ایران به ویژه در حوزه های علمیه و
دانشگاهها آغاز گردد که قطعاً در تاریخ ایران بی سابقه است.
آشتیانی میگوید: «مصباح الهدایه و شرح دعای سحر از آثار عرفانی امام امت
(قُدِّسَ سِرُّه ) در باب خود نظیر ندارند… این دو رساله از حیث اشتمال بر
رموز و دقایق عرفان از آثار جاویدان است. امام در عنفوان جوانی این دو اثر
را به وجود آوردهاند. مصباح الهدایه شبیه به آثار قرن هفتم و هشتم هجری
میباشد، دوران نضج عرفان و تصوف.» (در حکمت و معرفت، ص30)
سید جلال الدین آشتیانی درباره اصالت فلسفه ملاصدرا و تفاوت آن با فلسفه
یونانی از نظر امام، میگوید: «خاتم الحکما و العرفا، امام خمینی تصریح
کردهاند که حکمت المتعالیه ملاصدرا و افکار تلامیذ و پیروان او را حکمت
یونانی دانستن، ناشی از جهل محض است. ایشان نیز بارها فرمودهاند: حکمت و
فلسفه یونان نیز در مقام خود باید با اهمیت تلقی شود.» (در حکمت و معرفت،
ص30) به این جهت است که امام سالیان درازی را در تدریس حکمت متعالیه و شرح
افکار و آرای ملاصدرا گذراند و آنچنان که در کتاب تقریرات فلسفه آمده است،
مسائل حکمت را از هستیشناسی تا نفس و معاد، تفسیر کرد و شرح داد. (در حکمت
و معرفت، ص115 ـ 116)
سیدجلال آشتیانی از فیلسوفان صدرایی زمان خود بود، وی در
طول تحصیل خود در حوزه علمیه از محضر استادانی چون حضرت امام (ره)، علامه
طباطبایی و علامه قزوینی بهره جست. چند سالی را به عتبات عالیات در عراق
رفت و در سال 1342 ازسوی دانشگاه علوم معقول و منقول مشهد برای تدریس دعوت
شد.
مناظره‌های علمی ـ فلسفی او با هانری کربن بسیار مشهور است. آثار به‌جای
مانده از او را در سه حوزه تصحیح و شرح متن‌های عرفانی و فلسفی، تالیف و
تحقیق در تاریخ فلسفه اسلامی میتوان تقسیم کرد.
مجموعه چهارجلدی «حکمای اسلام بعد از صفویه»، «شرح بر مقدمه تبصری»، «شرح
بر زاد المسافر»، «نقدی بر تهافت الفلاسفه»، «هستی از نظر فلسفه و عرفان»،
و «احوال و آثار و آرای ملاصدرا» از جمله آثار اوست.
وی که با تالیف بیش از 50 اثر در کنار تدریس به جهان علم خدمت کرد؛ در سوم
فروردین‌ماه سال 1384 در مشهد چشم از جهان فرو بست و در کنار آرامگاه پدران
و اجدادش در صحن آزادی حرم امام رضا(ع) به خاک سپره شد.
منابع
1ـ آشتیانی، سید جلال الدین، (1354)، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، تهران: انستتیتو ایران و فرانسه.
2ـ آشتیانی، سید جلال الدین، (1378) نقدی بر تهافت الفلاسفه غزالی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
3ـ امام خمینی، سید روح الله، (1381) تقریرات فلسفه (شرح منظومه و اسفار)،
3جلد، به کوشش عبدالغنی اردبیلی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام
خمینی.
4ـ فنائی اشکوری محمد، فلسفه اسلامی در ایران معاصر، فصلنامه اسراء، سال اول، شماره 2، زمستان 1388٫
5ـ جمشیدی، حسن، (1385) حکمت و معرفت، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
سید جلال‌الدین آشتیانی از شاگردان امام خمینی(ره) درباره اصالت فلسفه ملاصدرا و تفاوت آن با فلسفه یونانی از نظر ایشان میگوید: حکمت متعالیه ملاصدرا و افکار پیروان او را حکمت یونانی دانستن، ناشی از جهل محض است.
