سرویس جهان مشرق - آمریکا و طرفهای اروپایی برجام به‌وضوح متوجه شده‌اند که تیم مذاکره‌کننده‌ی جدید ایران در دولت رئیسی، با تیم قبلی در دولت روحانی، تفاوت‌های چشم‌گیری دارد. اگرچه توافق کامل میان طرفهای برجام برای احیای این توافق در دولت روحانی نیز حاصل نشد، اما آمریکاییها به عنوان اصلی‌ترین بازیگرانی که رضایشان باید برای احیای نهایی توافق هسته‌ای جلب شود، اکنون خود را در موقعیتی بعیدتر برای بازگرداندن ایران به تعهدات هسته‌ایش می‌بینند. اگرچه بخش زیادی از فضاسازی رسانه‌ای اخیر درباره‌ی مواضع سخت‌گیرانه‌ی تیم هسته‌ای جدید ایران، صرفاً پروپاگانداست و عدم پیشرفت در مذاکرات کنونی نتیجه‌ی ناتوانی آمریکاییها از اعطای تضمین‌های منطقی درباره‌ی ماندن در توافق و لغو قابل‌راستی‌آزمایی تحریم‌هاست، اما شکی نیست که فضای مذاکرات نیز با توجه به تغییر در تیم هسته‌ای ایران دچار تحول شده است. اکنون سؤال این‌جاست که چه تغییراتی در مواضع ایران ایجاد شده که طرفهای غربی را تا این اندازه برآشفته است.
«علی باقری کنی» مذاکره‌کننده‌ی ارشد جدید ایران پیش از نشست با اعضای باقی‌مانده‌ی برجام در وین برای احیای توافق هسته‌ای؛ تیم هسته‌ای جدید ایران از جنبه‌های زیادی با تیم دوران روحانی تفاوت دارد (+)
اندیشکده‌ی آمریکایی شورای آتلانتیک، که یکی از شناخته‌شده‌ترین اندیشکده‌های آمریکاست، اخیراً طی گزارشی تحت عنوان «درخواست بیشتر در ازای کم‌ترِ ایران؛ و معطلی مذاکرات وین[۱]» به قلم «باربارا اسلاوین» مدیر برنامه‌ی «آینده‌ی ایران» در این اندیشکده، بخشی از این تغییرات و حواشی دور جدید مذاکرات برای احیای برجام را مرور کرده است. اسلاوین که یکی از سرشناس‌ترین کارشناسان آمریکایی در امور ایران محسوب میشود، تا حد زیادی روایت آمریکایی درباره‌ی مذاکرات را (اصلاً به نقل از یک مقام آمریکایی) دنبال میکند و از جمله، ایران را به زیاده‌خواهی در مذاکرات متهم می‌نماید، اما در عین حال به نکات جالبی نیز اشاره دارد که خواندن آنها خالی از لطف نیست؛ از اینکه «با توجه به خروج راحت ترامپ از برجام، ایرانی‌ها حق دارند نسبت به بازگشت به این توافق مردد باشند» گرفته تا اینکه مشکل تیم مذاکره‌کننده‌ی جدید ایران این است که بر خلاف تیم هسته‌ای دولت روحانی «در غرب تحصیل نکرده‌اند.» آن‌چه در ادامه می‌خوانید، ترجمه‌ی گزارش شورای آتلانتیک است.
لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای-اندیشکده‌ای بین‌المللی این گزارش را منتشر میکند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.
بیش از پنج ماه پس از توقف مذاکرات چندجانبه‌ی هسته‌ای با ایران پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور در ماه ژوئن، تیم مذاکره‌کننده‌ی جدیدی در اواخر نوامبر با امتیازخواهی بیشتر و امتیازدهی کم‌تر نسبت به تیم قبلی وارد وین شد. خوش‌بینانه‌ترین برداشت، این است که این موضع سخت‌گیرانه‌ی جدید (ارائه‌ی امتیازات کم‌تر[۲] در قالب تعهدات هسته‌ای و در عین حال درخواست کاهش تحریمها در سطحی فراتر از وعده‌های توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵)، صرفاً یک موضع اولیه‌ی چانه‌زنی [و به معنای گرفتنِ دستِ بالا] از سوی دولت پرزیدنت ابراهیم رئیسی است. با این وجود، اگر این موضع و به موازات آن گسترش پرشتاب برنامه‌ی هسته‌ای ایران (که طبق آخرین ارزیابی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شامل اقدامِ بسیار تحریک‌آمیز ایران به تولید اورانیوم با غنای ۲۰ درصد[۳] در تأسیسات هسته‌ای زیرزمینی فردو میشود) همچنان ادامه داشته باشد، ممکن است آغازِ پایانِ برنامه‌ی جامع اقدام مشترک را رقم بزند.
ایران یک سال پس از خروج دولت دونالد ترامپ از برجام در ماه می ۲۰۱۸ و وضع مجدد تحریمهای اقتصادی، فرآیند تخطی از محدودیت‌های برجام، هم درباره‌ی ذخیره اورانیوم غنی‌شده و هم درباره‌ی سطح غنی‌سازی‌اش را آغاز کرد. با این حال، [با روی کار آمدن بایدن] امیدهایی به وجود آمده بود مبنی بر اینکه اگر ایران به پایبندی کامل به تعهداتش تحت برجام بازگردد، ممکن است دولت جو بایدن نیز بتواند به این توافق تاریخی در زمینه‌ی منع اشاعه برگردد.
در همین‌باره بخوانید:
ناخشنودی از اینکه این امیدها [بعد از گذشت حدود یک سال از آغازبه‌کار دولت بایدن] به تحقق نزدیک‌تر نشده‌اند، در صدای یکی از مقامات ارشد وزارت خارجه‌ی آمریکا آشکار بود. این مقام آمریکایی، ۴ دسامبر [۱۳ آذر ۱۴۰۰]، در جلسه‌ی توجیهی‌ای که با نویسنده‌ی این گزارش [باربارا اسلاوین] و تحلیگران دیگر درباره‌ی مذاکرات وین داشت، گفت ایران پس از پنج ماه وقفه «با عقب‌گرد نسبت به امتیازاتی که [تیم مذاکره‌کننده‌ی قبلی این کشور] در طول شش دور مذاکرات مطرح کرده بود، دَشتِ همه‌ی امتیازاتی که طرفهای مقابل (به‌ویژه آمریکا) داده بودند، و درخواستِ دریافت امتیازهای بیشتر به مذاکرات بازگشت. به عبارت دیگر، با پیشنهاد جدی‌ای درباره‌ی اینکه چگونه میتوانیم پایبندی متقابل به برجام را از سر بگیریم، برنگشته بودند، بلکه مسائلی را مطرح کردند که فراتر از برجام است.»
نمایی از هتل «پله کوبورگ» در وین، محل برگزاری دور اخیر مذاکرات درباره‌ی احیای برجام؛ آمریکاییها در حالی ایران را به زیاده‌خواهی متهم میکند که توپ در زمین دولت بایدن است که باید بتواند تضمین دهد کشورش به شکلی قابل‌راستی‌آزمایی تحریمها را بر خواهد داشت و بار دیگر از توافق هسته‌ای خارج نخواهد شد (+)
فقط هم آمریکا نیست که از دست ایران خسته شده. اتحادیه‌ی اروپا (که مذاکرات را برگزار کرد) و انگلیس، فرانسه و آلمان (که همچنان عضو برجام هستند) نیز از موضع ایران ناراضی هستند[۴]. از آن‌جایی که تحریمهای اقتصادی آمریکا تا حد زیادی ته کشیده، فشار بر اروپایی‌ها برای بازگرداندن تحریمهای رسمی خودشان علیه ایران در صورت عدم پیشرفت در مذاکرات و تداوم پیشروی برنامه‌ی هسته‌ای تهران، افزایش خواهد یافت. مقام ارشد مذکور آمریکایی می‌گوید شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، که شاهد کاهش همکاری‌های ایران طی ماه‌های اخیر بوده، ممکن است پیش از پایان سال جاری [میلادی] یک جلسه‌ی اضطراری تشکیل دهد تا درباره صدور قطعنامه‌ای در محکومیت ایران بحث و تبادل‌نظر کند؛ اقدامی که شورای حکام به‌رغم تسریع پیشرفت برنامه‌ی هسته‌ای ایران، همزمان با برگزاری مذاکرات، از انجام آن خودداری کرده است. افراطی‌ترین اقدامِ ممکن، استفاده‌ی یکی از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل (غیر از آمریکا) از مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل است که عملاً توافق هسته‌ای را فسخ میکند.
با توجه به اینکه دولت ترامپ (در حالی که ایران به طور کامل به برجام پایبند بود) به‌راحتی از توافق هسته‌ای خارج شد و اینکه هیچ دولتی در آمریکا نمی‌تواند اقدامات دولت بعد از خودش را تضمین کند، برخی در ایران درباره‌ی احیای این توافق تردید دارند؛ که قابل‌درک هم هست. با این حال، حتی کاهش کوتاه‌مدت تحریمهای آمریکا در زمانی که بایدن بر سر کار است هم به ایران امکان می‌دهد تا به میلیاردها دلار از درآمدهای نفتی مسدودشده‌اش در حساب‌های خارجی دسترسی پیدا کند و نفت بسیار بیش‌تری را از یک میلیون بشکه صادرات کنونی‌اش[۵] بفروشد؛ صادراتی که نیمی از آن سهم چین است. این اتفاق احتمالاً به افزایش ارزش پول ایران کمک میکند و تورم کوبنده‌ای را کاهش می‌دهد که میلیون‌ها ایرانی را از طبقه‌ی متوسط بیرون می‌آورد و به فقر می‌کشد. به گفته‌ی مقام مذکور آمریکایی، «هر روزی که می‌گذرد، ایران مردم خود را از مزایای رفع تحریمها محروم میکند.»
در همین‌باره بخوانید:
›› اعتراف پایگاه آمریکایی: چرا بایدن نمی‌تواند روابط با تهران را اصلاح کند
›› اذعان مقامات سابق کاخ سفید به اعتیاد ۴۰ ساله واشینگتن به دشمنی با ایران
مقامات دولت رئیسی تلاش کرده‌اند آمریکا را متقاعد کنند تا با صدور مجوز آزادسازی بخشی از پول‌های بلوکه‌شده‌ی ایران، تحریمها را پیش از بازگشت تهران به تعهداتش کاهش دهد[۶]، اما به نظر می‌رسد با توجه به پیشرفت‌های برنامه‌ی هسته‌ای ایران، چنین خواسته‌ای به عنوان گام اول برای آمریکا قابل‌قبول نخواهد بود. در عوض، واشینگتن به دنبال راهی برای کاهش گام‌به‌گام تحریمها متناسب با اقدامات ایران در زمینه‌ی کاهش ذخایر اورانیوم و خاموش کردن سانتریفیوژهای پیشرفته‌اش است. ایران در گذشته با تکیه بر تولید داخلی، تجارت با همسایگان نزدیکش و فروش نفت به چین از تحریمها جان سالم به در برده است. کلید بقای برجام نیز ممکن است تمایل مستقل چین برای اعمال فشار از جانب خودش باشد. این در حالی است که فعلاً به نظر نمی‌آید پکن با توجه به مخالفت شدیدش با جنگ اقتصادی آمریکا و اختلافات بی‌شمار دیگرش با واشینگتن حاضر به انجام چنین کاری باشد.
یک نفتکش چینی در بندر «چینگدائو» در استان «شاندونگ» در چین؛ طبق گزارش‌های موجود، حدود نیمی از صادرات نفت ایران به مقصد چین انجام میشود و با توجه به تنش‌ها میان پکن و واشینگتن، مشخص نیست آمریکا تا چه اندازه می‌تواند از اهرم تحریم صادرات نفت ایران استفاده کند (+)
در همین‌باره بخوانید:
›› اندیشکده آمریکایی: چین بهتر از آمریکا زبان ایران را می‌فهمد
اگر برجام از بین برود، مهر تأیید دیگری بر تاریخچه‌ی چهل‌ساله‌ی تلخی‌ها و تنش‌ها میان آمریکا و ایران پس از انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ خواهد بود. توافق هسته‌ای موردی استثنائی بود که، اکنون که برمی‌گردیم و به گذشته نگاه میکنیم، می‌بینیم در نتیجه‌ی شرایطی منحصربه‌فرد به وجود آمد: اتحاد جامعه‌ی بین‌المللی پشت یک استراتژیِ «هم تعامل، هم تحریم»، و حضور مذاکره‌کنندگان بااستعداد در هر دو طرف که روابط قابل‌توجهی با یک‌دیگر برقرار کردند. این در حالی است که مذاکره‌کنندگان جدید ایرانی، در غرب تحصیل نکرده‌اند، بلکه بیشتر به مدل‌های استبدادی حکومت‌داری گرایش دارند. دموکراسی‌های غربی را تهدیدی برای نظام سیاسی دین‌سالار ایران می‌دانند و به نظر می‌رسد ترسی از حمله‌ی آمریکا ندارند؛ آمریکایی که در حال کاهش حضور نظامی‌اش در خاورمیانه است و علاقه‌ای به «جنگ‌های دائمی» جدید ندارد.
گفت‌وگوی دوجانبه‌ی «محمدجواد ظریف» وزیر خارجه‌ی سابق ایران و «جان کری» وزیر خارجه‌ی سابق آمریکا در حاشیه‌ی مذاکرات برای دستیابی به توافق هسته‌ای؛ به اعتقاد نویسنده‌ی گزارش، روابطی که میان تیم مذاکره‌کننده‌ی سابق ایران با تیم هسته‌ای آمریکا برقرار شد، از جنس دیگری بوده است (+)
در همین‌باره بخوانید:
›› ظریف در جمع غربی‌ها خوش‌تر بود تا در میان انقلابی‌ها
›› ظریف و توهم اصالت دیپلماسی/ چرا سیاست خارجی روحانی شکست خورد؟
نکته این‌جاست که مقامات دولت بایدن هم ایران را تهدید به اقدام نظامی در صورت تداوم پیشرفت‌های هسته‌ایش نکرده‌اند. در عوض، مانند همان مقام مذکور، بر «گزینه‌های دیپلماتیک دیگر» ی تأکید کرده‌اند که آمریکا و شرکای منطقه‌ایش آماده‌اند پیگیری کنند. به عنوان نمونه، این مقام آمریکایی گفت: «اگر به این نتیجه برسیم که ایران برجام را از بین برده، تحریمهای دیگری فراتر از تحریمهای آمریکا اعمال خواهد شد.» وی همچنین تأکید کرد که ایران بدون لغو تحریمهای آمریکا، که توانایی این کشور برای مشارکت در نظام مالی بین‌المللی را به‌شدت مختل میکنند، نمی‌تواند از روابط اقتصادی با سایر کشورها، از جمله همسایگانش در سراسر خلیج فارس، به‌طور کامل بهره‌مند شود.
اگر برجام از بین برود، نشان‌دهنده‌ی هم سلطه‌ی واشینگتن بر نظام مالی و هم دشواری پیگیری یک سیاست خارجی پایدار در آمریکا خواهد بود. چنان‌که «ژرار آرو» سفیر سابق فرانسه در آمریکا، خاطرنشان میکند، حتی اگر توافق هسته‌ای پابرجا بماند هم با توجه به عدم اطمینان از ماندن آمریکا در توافق در صورت پیروزی یک جمهوری‌خواه در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۴، بعید است شرکت‌های چندملیتی غربی به ایران بازگردند[۷]. همچنین این شرکت‌ها به دلیل فساد و عدم شفافیت در اقتصاد و نظام قضایی ایران نیز برای ورود به این کشور مردد خواهند بود.
«حتی اگر برجام احیا هم بشود، با توجه به تهدید بازگشت تحریمهای آمریکا در سال ۲۰۲۵ [در صورت روی کار آمدن یک جمهوری‌خواه] هیچ کمپانی غربی‌ای جرأت نمی‌کند یک سِنت در ایران سرمایه‌گذاری کند و هیچ بانک غربی‌ای اقدام به تأمین مالی هیچ معامله‌ای در ایران نمی‌کند. یک بار [خوردن فریبِ وعده‌ی برداشتن تحریمها] کافی بود. ایرانی‌ها این را می‌دانند.» توئیت «ژرار آرو» سفیر سابق فرانسه در آمریکا (+)
علاوه بر این احتمالاً یک نقص ذاتی هم اصالتاً در دیپلماسیِ منتهی به برجام وجود داشته است. همان‌طور که «روزلین کارول» دانشجوی امسالم در دانشگاه جورج واشینگتن، به‌درستی یادآوری میکند: چه‌بسا عدم توازن قدرت میان آمریکا و ایران از همان ابتدا برجام را محکوم به شکست کرده باشد. واقعیت این است که آمریکا و ایران (بر خلاف آمریکا و شوروی سابق) رقبای همتا نیستند؛ بنابراین واشینگتن توانست بدون آن‌که مجازات شود، تعهداتش در قبال ایران را نقض کند. تهران نیز به نوبه‌ی خود از اینکه توسط یک ابرقدرت در یک گوشه‌گیر افتاده، ناراحت است و چه‌بسا ترجیح دهد به جای پیشرفت، «مقاومت» کند.
«نخیر. جو بایدن مطلقاً هیچ اختیاری به موجب قانون اساسی ندارد که چنین تعهدی بدهد. تا وقتی توافق با ایران توسط مجلس سنا به عنوان یک معاهده تصویب نشود (که بایدن می‌داند نخواهد شد) صددرصد قطعی است که هر رئیس‌جمهور جمهوری‌خواهی در آینده، آن را پاره خواهد کرد. دوباره [مانند ترامپ].»؛ توئیت «تد کروز» سناتور جمهوری‌خواه ایالت تگزاس در واکنش به گزارشی درباره‌ی تعهد بایدن به عدم خروج مجدد آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران (+)
در همین‌باره بخوانید:
۰۹:۴۸ - ۱۴۰۰/۰۹/۱۸
۱۱:۳۸ - ۱۴۰۰/۰۹/۱۸
۱۲:۵۲ - ۱۴۰۰/۰۹/۱۸
