سرویس جهان مشرق - بعد از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های یک‌جانبه‌ی این کشور علیه ایران، همه‌ی نگاه‌ها به انگلیس، فرانسه و آلمان بود تا بلکه این سه عضو توافق هسته‌ای بتوانند نقش میانجی را میان تهران و واشینگتن بازی کنند و یا رأساً توافق هسته‌ای را نجات دهند. با این وجود، صبر دولت ایران نتیجه‌ای نداد و نه‌تنها برجام در دولت ترامپ ضعیف و ضعیف‌تر شد، بلکه اکنون حتی با روی کار آمدن جو بایدن هم نمی‌توان امید زیادی به احیای برجام داشت. بدعهدی آمریکا کاملاً قابل‌پیش‌بینی بود، اما شاید مهم‌ترین درسی که باید از برجام گرفت، عجز دیپلماتیک و وابستگی مطلق اروپایی‌ها به واشینگتن است که آن‌ها را به بازیگرانی غیرقابل‌اعتماد و غیرقابل‌اتکا تبدیل می‌کند؛ بازیگرانی که نباید برای احیای برجام روی آن‌ها حساب باز کرد.

اتحادیه‌ی اروپا، انگلیس، فرانسه و آلمان نشان داده‌اند که بدون چراغ سبز آمریکا قادر به حفظ توافق هسته‌ای با ایران نیستند (+)

شاخه‌ی اروپایی اندیشکده‌ی «موقوفه‌ی صلح بین‌الملل کارنگی» آمریکا اخیراً در گزارشی تحت عنوان «اروپا در مذاکرات هسته‌ای با ایران دیر کرده، اما ضروری است[۱]» به سابقه‌ی ناتوانی اروپا در حفظ توافق هسته‌ای با ایران پس از خروج آمریکا و کم‌کاری اعضای اروپایی برجام حتی پس از پیروزی بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا پرداخته است. این اندیشکده همچنین خاطرنشان می‌کند که کار بازگشت دولت بایدن به توافق هسته‌ای به خاطر ساختار تحریم‌هایی که دولت ترامپ علیه ایران وضع کرد، دشوار و هزینه‌بر خواهد بود. آن‌چه در ادامه می‌خوانید متن گزارش اندیشکده‌ی کارنگی است.

لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای-اندیشکده‌ای بین‌المللی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش‌ لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.

وین، ما داریم می‌آییم؛ دوباره. شش سال پس از آن‌که قدرت‌های جهانی مذاکرات خود درباره‌ی برنامه‌ی هسته‌ای ایران را در پایتخت اتریش به پایان رساندند، دیپلمات‌ها دوباره در اتاق‌های مجلل و مزین به گچ‌بریِ هتل‌های پنج ستاره‌ای مشغول گفت‌وگو شده‌اند که بقیه‌ی اوقات سال عمدتاً متروکه هستند. اما با وجود محل باشکوه گفت‌وگوها، خود مذاکرات به هیچ عنوان آسان نخواهند بود.

پشت دیوارهای هتل‌های مجلل و پنج‌ستاره‌ی وین، امید اندکی به احیای برجام وجود دارد (+)

موضع کنونی اتحادیه‌ی اروپا ضعیف‌تر از سال ۲۰۱۵ است

اتحادیه‌ی اروپا دارد تلاش می‌کند آمریکا و ایران را درباره‌ی بازگشت دو طرف به برجام، به توافق برساند. با این حال، دقیقاً مانند ماه جولای سال ۲۰۱۵، هیچ تضمینی وجود ندارد که موفقیت حاصل شود. واقعیت این است که اروپایی‌ها امروز در موضع بسیار ضعیف‌تری از سال ۲۰۱۵ قرار دارند و این مسئله فقط به دلیل سابقه‌ی ملالت‌بار این کشورها در مواجهه با همه‌گیری ویروس کرونا هم نیست. مسئله این‌جاست که بعد از گذشت سه سال از خروج آمریکا از «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» (یا همان «برجام») ناتوانی اروپا[۱] در زنده نگه داشتن این توافق در سطحی بالاتر از تنفس مصنوعی اثبات شده است.

در همین‌باره بخوانید:

›› «ابزار ویژه‌ی مالی»؛ تنفس مصنوعی یا اُتانازی برجام؟

›› اقتصاد ایران وسط الاکلنگ آمریکا – اروپا 

›› آیا اروپایی‌ها روی دیوار ایران یادگاری می‌نویسند؟

درست است که فرانسه، آلمان و انگلیس (سه عضو اروپایی توافق هسته‌ای) به‌شدت تلاش کرده‌اند تا جلوی فروپاشی کامل توافق را بگیرند (از جمله با سد کردن تلاش‌های یک‌جانبه‌ی آمریکا برای بازگرداندن کلیه‌ی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۰[۲])، اما نتوانسته‌اند گشایش اقتصادی‌ای را تأمین کنند که به تهران وعده داده شده بود در ازای نظارت دقیق بر برنامه‌ی هسته‌ایش، از آن برخوردار خواهد شد. حتی پس از آن‌که همه‌گیری کرونا آسیب شدیدی به ایران وارد کرد، باز هم دولت‌های اروپایی در مواجهه با تداوم تحریم‌های آمریکا از پیدا کردن راهی برای افزایش تعاملات بشردوستانه یا حتی اعطای کمک‌های چندجانبه به ایران عاجز بودند[۳].

چرا دستیابی به توافق جدید دشوار خواهد بود

اروپایی‌ها از طریق تجربه‌ی دشوارِ کنونی دارند به این نتیجه می‌رسند که کنار هم جمع کردن کشورهای جهان علیه یک قُلدُر در کاخ سفید یک مسئله است، اما طراحی نقشه‌ای برای پیدا کردن مجدد نقطه‌ی اشتراک میان دو دشمنِ قسم‌خورده با سیاست‌های زهرآگینِ داخلی، مسئله‌ی دیگری‌ست. علاوه بر این، خود اروپایی‌ها هم اکنون نسبت به دولت ایران مردد شده‌اند[۴]؛ دولتی که پیچ‌ومهره‌ی تعهداتش تحت توافق هسته‌ای را به روشی نظام‌مند باز کرده و همزمان، جای پایش را در منطقه گسترده‌تر نموده و با خشونتْ اعتراضات داخلی مردم خودش را سرکوب کرده است.

در همین‌باره بخوانید:

›› سازوکار تحریمی اروپا که به‌راه است؛ از سازوکار ویژه مالی چه خبر؟

›› اروپا تهدید کرد؛ ترامپ تحریم/ واکنش‌های بین‌المللی به کاهش تعهدات هسته‌ای ایران

در همین حال، جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، هم کم‌کم دارد می‌فهمد که اگرچه در تبلیغات انتخاباتی‌اش قول داده بود به توافق هسته‌ای برگردد، اما اجرای یک رویکرد تعهد-در-ازای-تعهد پس از نشستن روی کرسی ریاست‌جمهوری دشوار است[۵]. دولت سابق آمریکا برای جلوگیری از بازگشت احتمالی جانشینش به برجام، با نهایت دقت یک «دیوار تحریم[۶]» مقابل ایران ایجاد کرد. دولت ترامپ، به طور مشخص، گامی فراتر از بازگرداندن همه‌ی تحریم‌های هسته‌ای تا اواخر سال ۲۰۱۸ برداشت: برخی از این تحریم‌ها را تعمداً در بسته‌بندی جدید «اقدام علیه برنامه‌ی موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای ایران» پیچید تا لغو آن‌ها از نظر سیاسی بسیار هزینه‌بر باشد.

در همین‌باره بخوانید:

›› آیا آمریکای بایدن به برجام برمی‌گردد؟

›› خرابکاری در نطنز: موضع بایدن درباره‌ برجام را نتانیاهو تعیین می‌کند

›› کارشناس استرالیایی: بایدن برای دستکاری برجام منتظر دولت بعدی ایران می‌ماند

›› مجله‌ی آمریکایی: بایدن باید در بازگشت به برجام پیش‌قدم شود

همه‌ی این واقعیت‌ها زمانی که بایدن ماه نوامبر سال ۲۰۲۰ در انتخابات آمریکا پیروز شد، واضح بودند. با این وجود، اروپایی‌ها آن موقع که باید عجله می‌کردند، فرصت زمینه‌سازی برای مذاکره را از دست دادند[۷]. از آن زمان تا کنون، ایران در زمینه‌ی تولید سانتریفیوژهای قوی‌تر و غنی‌سازی اورانیوم تا ۲۰ درصد [و اکنون ۶۰ درصد]، که بسیار بالاتر از سطح مورد نیاز برای برنامه‌ی غیرنظامی انرژی هسته‌ای‌ست، پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته است. تخمین زده می‌شود که زمان لازم برای جمع‌آوری مقادیر کافی مواد شکاف‌پذیر برای ساخت یک بمب اتمی توسط ایران، از بیش از یک سال به یکی-دو ماه کاهش یافته است.

ترور «محسن فخری‌زاده» دانشمند هسته‌ای ایران، یکی از دلایلی بود عزم ایران را برای پیشرفت‌های هسته‌ای و فاصله گرفتن از محدودیت‌های برجام جدی کرد (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› با ۱+۵ تا ۱۴۰۰؛ «برجام ۲» در دستورکار اروپا و آمریکا

›› وعده‌های روی هوای اروپا و آرزوهای بربادرفته‌ی دولت روحانی

›› نقشه‌ی آمریکا و اعضای اروپایی برجام برای توافق هسته‌ای چیست؟

روزشمار سیاسی ایران نیز فرصت‌های باقی‌مانده برای سازش را محدود می‌کند. چند هفته بیش‌تر تا انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور باقی نمانده و مشخص نیست رقابت‌های انتخاباتی آینده چه تأثیری روی متغیرهای دیپلماتیک خواهد گذاشت. بدیهی است که حسن روحانی، رئیس‌جمهور فعلی ایران، دلش می‌خواهد از طریق احیای توافق هسته‌ای از اصلی‌ترین موفقیتش، یعنی برداشته شدن تحریم‌های بین‌المللی پس از توافق سال ۲۰۱۵، دفاع کند.

دولت فعلی ایران تلاش می‌کند با احیای برجام، از آن چیزی دفاع کند که آن را «بزرگ‌ترین دستاورد سیاست خارجی» خود می‌داند (+)

با این حال، آیت‌الله [سید] علی خامنه‌ای، رهبر عالی این کشور، الزامات هرگونه توافقی را افزایش داده و خواستار دریافت این تضمین شده است که واشینگتن این‌بار دیگر به حرفش عمل خواهد کرد. علاوه بر این، مجلس ایران که اکثریت محافظه‌کار دارد، دستورالعملی را ناظر بر کاهش شدید بازرسی‌های بین‌المللی صادر کرده است؛ طرحی که پس از دست‌وپا زدن آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای رسیدن به یک توافق موقت با تهران، صرفاً برای یک دوره‌ی سه‌ماهه، یعنی تا اواخر ماه می، به حالت تعلیق درآمده است[۸].

در همین‌باره بخوانید:

›› پیش‌بینی اندیشکده‌ی آمریکایی از نتیجه انتخابات ایران

›› چرا با آمریکا مذاکره کردیم و چرا دیگر نمی‌کنیم؟

›› روحانی اگر «میراث دیپلماسی» می‌خواهد به شرق رو کند

مأموریت‌های دشوار پیش روی اروپا

مذاکراتی که اخیراً در وین آغاز شده‌اند آخرین فرصت اروپا برای نجات توافقی است که رهبران این قاره بارها ادعا کرده‌اند برای امنیت‌شان حیاتی است[۹]. اتحادیه‌ی اروپا (به عنوان رئیس کمیسیون مشترک برجام) به همراه اتریش، میزبان مذاکرات، و نمایندگان سه کشور اروپایی عضو برجام که دائماً بین هتل‌های جداگانه‌ی هیأت‌های ایرانی و آمریکایی در رفت‌وآمد هستند، دارد تلاش می‌کنند دو دستورکار بنویسند. دستورکار اول این است که مشخص شود تهران برای بازگشت به تعهدات هسته‌ای خود چه کارهایی باید انجام دهد. دستورکار دوم، که احتمالاً زمان بسیار بیش‌تری خواهد برد، این است که دقیقاً معین شود واشینگتن چگونه باید ساختار تحریم‌هایش را کوچک کند. وقتی این بازگشتِ کوتاه‌مدت به توافق هسته‌ای حاصل شد، طرف‌ها می‌توانند کارِ دشوار روی احداث یک ساختار امنیتیِ منطقه‌ای برای محدود کردن نفوذ ایران را آغاز کنند[۱۰].

باید به این نکته توجه داشت که بر خلاف ایران، هدف نهایی آمریکا و اعضای اروپایی برجام، احیای توافق هسته‌ای نیست، بلکه تمدید و توسعه‌ی آن برای مداخله در سیاست‌های منطقه‌ای و دفاعی ایران است (+)

دستیابی به هرگونه توافقی در این فضای بی‌اعتمادی، بدون میانجیگری اروپا، دشوار خواهد بود. این در حالی است که اروپایی‌ها بیش از حد تعلل کردند تا عزمشان را جزم کنند و وارد این رقص دقیقه‌ی نودیِ دیپلماتیک در همان شهری بشوند که تنها موفقیت آن‌ها در دوره‌ی اخیر در حوزه‌ی سیاست خارجی در آن شکل گرفته بود.

در همین‌باره بخوانید:

›› پخت‌وپز دموکرات‌ها برای برجام ۲/ برنامه‌ی سه‌مرحله‌ای بایدن برای ایران چیست؟