برای پیاده کردن طرح کودتا ملاقاتی شبانه با شاه انجام می شود که این تماس فرمانده عملیات کودتا به وسیله رشیدیان از طریق ( ارنست پرون ) صورت گرفت . که کرمیت روز ولت ( پرون) را ه نام مستعار ( گل سرخ) معرفی کرده است . (همان ،ص 36) برادران رشیدیان نیز ملاقات هایی شخصی با شاه انجام داشتند که این ملاقاتها به خصوص در هفته و روزهای نزدیک کودتا انجام می شد و در آخرین ملاقاتی که این برادران با شاه در روز 27 مرداد 1332 زمان دقیق کودتا مشخص شد. (راعی ،سجاد،1380،ص158) نقش برادران در کودتا این بود که دستجات غیر نظامی و اصناف را به خیابانها بریزند . آنها ظاهرا توانستند جمعیتی حدود 5 تا 6 هزار نفر را راه بیندازند و آنها توانستند زنی به نام ( ملکه اعتضادی) پیدا کنند که متخصص تحریک و تهیج بود و چادرش را به کمر می بست و روی جیب سخرانی می کرد دسته ی فوق از خیابان نادری به طرف خانه مصدق حرکت کرده بودند دسته دیگر، که به این برادران کمک می کرد ، ورزشکاران باشگاه تاج بودند که سرتیپ خسروانی آنها را هدایت می کرد.(مکی ،حسین ،1378،ص462) گروهی دیگر که به سرکردگی شعبان جعفری (شعبان-بی مخ) حرکت می کرد پیوستند و این که شعبان بی مخ در روز کودتا در زندان بود، زیرا به جرم شرکت در غائله نهم اسفند 1331 دستگیر شده بود ولی او ساعاتی پس از شروع کودتا با همکاری ماموران شهربانی و فرمانده نظامی از زندان آزاد شد و به دستجات ارازل و اوباش که توسط برادران رشیدیان هدایت می شد پیوست. (راعی ،سجاد،1380،ص193) همچنین کرمیت روز ولت در کتاب ( کودتا در کودتا ) درباره ی ورود اوباش و زورخانه ای به جمع کودتاگران می نویسد:

"برادران بوسکر ( برادران رشیدیان ) آنچه را که تدارک دیده بودند صبح زود به حرکت در آمدند ولی حرکت از بازار شروع شد. این محل از جایی که من و بیل بی صبرانه منتظر بودیم خیلی دور بود. بوسکوها حمایت غول های زور خانه را هم به همراهان خود اضافه کردند. حالا در شمال بازار جمع شده بودند. این هیکل های بزرگ به طرف غرب حرکت کردند . بیشتر از آنچه که شبیه درویش ها باشند فریاد می کردند."(راعی ،سجاد،1380،ص 193)

برادران رشیدیان با همکاری نرن و سیلی از عوامل سیا دستجات متعددی را اجیر کردن که دو روز قبل از کودتا با سردادن شعارهای حزب توده و حمل پلاکت هایی که در آنها شاه تقبیح و سرزنش شده بود به راهنمایی پرداختند در روز کودتا شعارها به نفع شاه و علیه مصدق تغییر کرد. ساعت دو نیم بعد از ظهر 28 مرداد دستجات اوباش مزدور به دنبال آنها عده زیادی از مردم بیکار از نقاط مختلف تهران به طرف خانه مصدق حرکت کردند و در نهایت کودتا با محاصرۀ خانه مصدق توسط کودتاچیان به ثمر نشست و دولت مصدق سقوط کرد (نجاتی،غلامرضا ،1376،ص 119)

برادران رشیدیان پس از کودتا 28 مرداد

در دوران بعد از کودتا، برادران رشیدیان نهایت بهره برداری را از پیشینه خود در جهت ثروت اندوزی کلان نمودند، در همه جا از وابستگان درجه اول سیاست انگلستان خود را معرفی می کردند و شهرت رشیدیان هر چند در کلیات صحت داشت، ولی در جزئیات یعنی در زیر و بم های رقابت سیاسی و مالی روز میان دولت مردان و رجال پهلوی فاقد پایه عینی در تحلیل سیاسی می باشد . طبق اسناد همه رجال سیاسی و اقتصادی برای کسب مقام به یکی از دو سیاست انگلیس یا آمریکا منتسب بودند.این در حالی بود که نیمه دوم 1330 تا نیمه اول 1340 بر سیاست منطقه ای آمریکا و انگلیس یک خط واحد حکم فرما نبود.(موسسه مطالعاتی وپژوهشهای سیاسی،تهران1370،ص 344)

این ادعا در مورد تحلیل مواضع عناد آمیز اسدالله رشیدیان انگلیسی علیه دولت منوچهر اقبال که به شدت انگلیسی بود شهرت داشت.(همان ص344)

ساواک در اردیبهشت 1336 چنین اطلاع می دهد که :

" هر هفته در منزل اسدالله جلساتی برگزار می شود و افرادی که در این جلسه شرکت می کردند .دسته ها و صنوف مختلف بودند و اکثر افراد توده ای که در خدمت وزارت کار بودند...رشیدیان خود مخالف دکتر اقبال بودند و می گفتند که این دولت هیچ قدرتی ندارد حتی وزرا خودش را نیز خودش انتخاب نکرده است..."(همان ص344)

این را هم باید اضافه کرد که طبق اسناد موجود اسدالله نه تنها دارای روابط ویژه با محافل سیاسی و اطلاعاتی بریتانیا بود بلکه در سالهای فوق از طریق احمد علی آبادی با سفارت آمریکا در ارتباط بود و مهمتر اینکه از نزدیکترین شرکا و دوستان " روزولت" مقام پیشین "سیا " دلال کنونی محسوب می شود .دوستی و شراکتی که از نقش مشترک آنان در کودتا 28 مرداد الهام می گرفت.

در دوران دولت امینی ،"اسدالله" از چهره هایی بود که همه براساس منافع شخصی خود و تمایل دربار و هم انطباق با تحریکات محافل سیاسی و اطلاعاتی جمهوری خواه و محافظه کار آمریکا و انگلیس به یکی از مهمترین کانون مخالفت با امینی بدل شد.در تاریخ 26/2/40 ساواک چنین گزارش می دهد:

"...برکناری کابینه شریف امامی و زمامداری امینی وانحلال مجلس شورای و بازداشت رجال و امرار ارتش موجب شد که عوامل وابسته به بازداشت شدگان و افراد منتقد در سوء استفاده واقدامات خلاف دخالت می کنند وبه منظور جلوگیری از برنامه ها ی اصلاحی دولت کارشکنی کنند . از جمله اسدالله رشیدیان که منافع زیادی که دولت گذشته داشت. "رشیدیان"برای ایجاد اعتصاب صنف نانوا که "جلیل احمدخان لو" (کاندیدای مردم تهران)و "هدایت الله اسلامی " (رئیس سابق پیشروان شهرداری)را مامور این کارکرد.))

اقداماتی علیه دولت امینی انجام شد از جمله این اقدامات اسدالله رشیدیان در آبان 1340به تاسیس " جمعیت مدافعین قانون اساسی " دست زدتابدین وسیله در مقابل هرگونه تمایل احتمالی دموکرات های آمریکا به استقرار رژیم جمهوری در ایران از طریق هیاهو پادزهری ایجاد شود .

"به دعوت رشیدیان جلسه مطبوعاتی در منزل "فورد" و خبرنگاران اکثرجرائد وپرویزرائین و حدود سیصدنفر ازنمایندگان انجمن ملی ونمایندگان کارگران وفرهنگیان وکارگران اصلی بودند."

رشیدیان ازحمایت محافل خاصی در آمریکا و انگلیس و هم از حمایت پنهان محمدرضاپهلوی و عناصری چون سید ضیاء طباطبائی برخوردار بود . مدت کوتاهی بعد پا را فراتر نهاد و طرح تشکیل " کمیته مبارزه با دیکتاتوری " یعنی دیکتاتوری و دموکراتهای آمریکا و امینی را تدارک دید.در این زمینه موفق به جذب نیروهای جبهه ملی شد.فعالیت های تحریک آمیز "جمعیت مدافعین کانون اساسی" واکنش امینی را برانگیخت و به بازداشت فتح الله فود و اسدالله رشیدیان و بهبهانی و سران جبهه ملی مبادرت می ورزید .(موسسه مطالعاتی پژوهشهای سیاسی،ص347و348)

اسد الله پس از آزادی از زندان به تشکیل( حزب خلق )دست زدو درنهایت دولت امینی در سال41سقوط کرد . و اسد الله علم مهره مورد توافق شاه و انگلیس و امریکا به نخست وزیری رسید . سود علم به قدرت اقدامات تحریک آمیز رشیدیان را متوقف ساخت و شاهد تماس های گسترده اسد الله رشیدیان با عناصر توده ای هستیم . که این ارتباط با راهنمایی شاپورجی و علم برای جلب حزب توده با سیاست روز و بازی های پشت پرده آن می باشد . اسد الله ظاهرا با دولت منصور موافقتی نداشت ولی فعالیتهایی ازسوی وی علیه این دولت دراسناد ساواک مندرج نیست وباخاتمه نسبی نبرد جناح های رقیب در غرب و باند های داخل تابع در نتیجه سقوط دولت منصور و روی کار آمدن دولت هویدا که اسدالله رشیدیان موافق آن بود شد . اسناد موجود نشان می دهد که در سالهای بعد از کودتا 28 مرداد برادران رشیدیان از وابستگان دربار پهلوی بودند و در نتیجه همین پیوند های مستحکم با محافل امریکا و انگلیس و دربار پهلوی بود که رشیدیان در دوران 25 ساله بعد از کودتا میلیاردها ثروت اندوختند و نقش بزرگترین بانکداران کشور ظاهر شدند این که در بعضی اسناد ساواک نشان از عمق چپاول و فساد رشیدیان دارد ولی شاید هیچ سندی گویاتر از تحلیل جیمزیل پیرام ونفو رشیدیان در دربار پهلوی و محافل اطلاعاتی مالی امریکا و انگلیس نباشد .

"نقش کلیدی که گروه ماموران اطلاعاتی امریکایی درکودتا ایفا کرده بودند یکی از عوامل عمده روابط نزدیک پهلوی و ایالات متهد بودند . نقطه اتصال این روابط ، اتحاد اقتصادی و سیاسی روز ولت _ رشیدیان بود. در حمایت از محمدرضا پهلوی عمل می کرد. برادران رشیدیان به مقاطعه کاران و دلالان ثروتمندی مبدل شدند که مبادلاتشان جنبه بین المللی کرد. موسسۀ روابط عمومی روز ولت از منافع شاه در امریکا دفاع می کرد. برادران رشیدیان اغلب از دوستنشان ( کیم)یاد می کردند . در طول این دوره روز ولت راه موازی خود را با شاه حفظ کرد و شاه با او بیشتر از هر دیپلمات یا سفیر مقیم ایران ارتباط داشت . خط ارتباطی روز ولت از طریق - برادران رشیدیان و" سپهبد محسن هاشمیان " فرمانده گارد شاهنشاهی به شخص شاه می رسید . در واشنگتن نیز روزولت ارتباطات شخصی خود را مستقیم با کاخ سفید برقرارمی کرد.(موسسه مطالعاتی پژوهشهای سیاسی،ص353،352)

ازمیان برادران رشیدیان برادر بزرگتر، سیف الله فهمیده تر ومودب تر بود و اسدالله به فساد اخلاقی شهرت داشت ،ولی روی هم رفته سه برادر تحصیلاتی نداشتند و از نظر درست کاری وصداقت به هیچ وجه مورد اطمینان نبودند.(مکی حسین ،چاپ اول تهران78،ص 462)

خانه مجلل رشیدیان در شمال تهران و بانک اختصاصی آنان نزدیک میدان فردوسی مراکز همکاری مداوم روزولت - رشیدیان بود.(موسسه مطالعاتی پژوهشهای سیاسی،ص 353)

در نهایت اصناف تهران نیز در اختیار اسدالله بود که او بعدها نیز بانکی تاسیس کرد به نام بانک اصناف " با بانک اصناف که مدتی سرلشکر ضرغام مدیرعامل اش بود اشتباه نشود" بانک رشیدیان یک کلمه اضافه مثل " تعاونی" یا " توزیع" داشت .

نتیجه ای که ازاین پژوهش می توان گرفت این است که درآن زمان چگونه کشورهای بیگانه ای همچون انگلیس وآمریکا توانستند طی دوکودتا که درروزهای 25و28 مرداد32 انجام گرفت دولت مصدق را که مسبب ملی شدن صنعت نفت درایران بود شکست داده و باعث سقوط این دولت و روی کارآمدن زاهدی که دست نشانده خودشان بود شوند.

منابع وماخذ:

_راعی ،سجاد،ترجمه ابوالقاسم راه چمانی،عملیات آژاکس،موسسه مطالعات و تحقیقات بین الملی ابرار ،تهران ،1380.

-نجاتی ،غلامرضا ،مصدق (سالهای مبارزه و مقاومت)،موسسه خدماتی رسا ،چاپ اول ،1376،.

-موسسه مطالعات پژوهشهای سیاسی ،ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ،اطلاعات ،تهران ،1370.

-مکی ،حسین ،کودتا 28 مرداد1332 و رویدادهای متعاقب آن ،مهارت ،تهران ،1370.

گردآورنده:میثم کرمیان ،سمیه نیک نیا،سیده نجمه دهقانی

"پرونده‌ای برای کودتای 28 مرداد/13"