به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ در تاریخ معاصر دو قیام مهم از سوی جریانهای مذهبی به راه افتاد. یکی قیام گوهرشاد و دیگری قیام فیضیه. نکته جالب در مقایسه این دو قیام این است که هر دوی آنها برای مقابله با تجددآمرانه صورت گرفتند و در هر دوی آنها مراجع طراز اول مورد تهاجم رژیم قرار گرفتند.
تجدد آمرانه رضاشاهی
رضاشاه در طول دوران حکمرانی خود، برداشتی آمرانه از تجدد و نوسازی داشت که بدون شمولیت بر سپهر سیاست همه حوزه‌ها را در می‌نوردید. در این فرایند مجال هیچ گونه انتقادی نبود و تجدد رضاشاهی ابعادی دین ستیز می‌یافت. این امر به ویژه پس از برنامه رضاشاه برای تغییر پوشاک و کشف حجاب در سال 1314 تشدید شد.
کشف حجاب زنان که بر لبه تیز و تیغ جامعه مذهبی ایران جریان داشت در شهر مشهد، تقابل خونین واقعه گوهرشاد را رقم زد. شنبه 21 تیر 1314 اعتراض مردم مشهد در مسجد گوهرشاد با مواجه‌های سخت و خشن از سمت رژیم پاسخ داده شد. پس از آن، همه مقتولین و مجروحین در گودال‌ها دفن شدند و روز بعد اجازه ورود به مسجد را ندادند.1
*اقدامات رضاشاه
بعد از واقعه گوهرشاد، دستگیری گسترده‌ای رخ داد. یکی از افسران هنگ پیاده لشکر خراسان در خاطراتش از تفتیش عموم دستگیرشدگان می‌نویسد که البته برخی با پرداخت مبلغی پول آزاد می‌شدند. امّا افرادی هم توسط پلیس‌های تـأمینات بـه مـحبس شهربانی می‌رفتند و «شاهانه دباغی می‌شدند».2 عدّه زیادی از دستگیرشدگان از روحانیت و علمای برجسته مشهد نظیر آیت‌الله سید عبدالله شیرازی، آیت‌الله سید یـونس اردبـیلی... و نواب احتشام رضوی، بودند.3
رضاخان همچنین به تغییراتی در سطح رؤسای ادارات مشهد و آسـتان قـدس رضـوی پرداخت. عزل ریاست شهربانی مشهد، برکناری رؤسای ادارات و سرکشیک آستان قدس رضـوی و سپردن موقتی امور آستانه به نماینده مخصوص رضاخان از جمله این اقدامات بود.4
رضاشاه در اقدام دیگری «دیـوان حـرب بدوی» را توسط اداره محاکمات و دعاوی ارتش برای محاکمه عاملین قیام مسجد گـوهرشاد تشکیل داد. در این دیوان، پرونده 26 نـفر مـورد بررسی قرار گرفت. طبق رأی دیوان، 6 نفر تـبرئه و بـقیه از 6 ماه تا 3 سال زنـدان مـحکوم شدند.5 این رأی از سوی رژیم پذیرفته نشد. حتی برخی از اعضای صادرکننده این رأی نیز، محاکمه و به اخراج از مشاغل خود و تحمل چند سال زندان محکوم شدند.6بار دیگر دیوان حرب ثانوی این بار با انتخاب و تأیید تمام اعضا توسط رضاشاه ایجاد شد. ایـن دیـوان، علاوه بر محاکمه و صدور آرای شدید در مورد متهمین قیام گوهرشاد به محاکمه محاکمه‌گران دیوان حرب بدوی نیز پرداخت تا بتواند خرسندی و رضایت خاطر ملوکانه رضاشاه را فراهم نماید.7
سرکوب قیام گوهرشاد موجب شد تا میزان اختناق حاکم بر جامعه افزایش یابد ولی روحانیت به مثابه مـهمترین گـروه مـخالف کشف حجاب مانعی در این باره بودند چنانچه پس از آن در بخشنامه‌های دولتی اظهار می‌شد در صورتی که روحانیان اظهاراتی بر ضد کـشف حـجاب بیان کنند فوراً به‌وسیلۀ شهربانی دستگیر و مجازات شوند.8 این امر ادامه داشت تا زمانی که نسخه حکومت رضاشاهی پیچیده شد و پسر به جای پدر نشست.
تجدد آمرانه محمدرضاشاه
مدرنیزاسیون آمرانه محمدرضاشاه در فرایندی پرشتاب در عرصه‌های گوناگون غیر از سیاست پیاده شد. در ماه‌های پایانی سال ۱۳۴۱، «انقلاب سفید» از سوی شاه مطرح شد. این همان برنامه‌ای بود که پیش از آن تحت عناوین دیگر در بعضی کشورهای آمریکای لاتین توسط دولت‌های وابسته به آمریکا اجرا شده بود. امام خمینی(ره) با مطالعه مفاد آن، به اعتراض پرداختند و عید نوروز سال ۱۳۴۲ را در همین راستا تحریم و عزای عمومی اعلام کردند. این اعلام با حمایت و همراهی روحانیت و مراجع روبه‌رو شد. مخالفت علما برای شاه بسیار گران آمد. از این رو در آستانه عید نوروز مقابله جدی با روحانیت را در برنامه خود قرار داد و واقعه فیضیه را رقم زد. عمال رژیم دوم فروردین1342، هنگام برگزاری سوگواری شهادت امام جعفر صادق (ع) در فیضیه، مردم را مورد حمله و ضرب و شتم قرار دادند.
*مواجهه محمدرضاشاه
پس از این واقعه، فضای ترس و وحشت قم را فراگرفت. مأموران رژیم در هر معبری که طلبه‌ای را می‌یافتند، مورد ضرب و شتم قرار می‌دادند. حتی منازل مراجع تحت نظر بود و افرادی که به منزل امام می‌رفتند تفتیش بدنی می‌شدند.9 رژیم تلاش کرد تا با ترمیم مدرسه فیضیه و جلوگیری از اعتصابات مختلف، از عمق فاجعه بکاهد و بر آن سرپوش نهد. اسدالله علم نیز در همین راستا، طی مصاحبه‌ای واقعه فیضیه را به نزاعی میان روحانیون مخالف اصلاحات ارضی با دهقانان زائر در قم محدود کرد امّا عمق فاجعه مانع از تبلیغات دروغین رژیم گردید. علاوه بر این رئیس شهربانی از طرف شاه به منزل مراجع رفت و اخطار کرد در صورت اظهار هرگونه مخالفتی کشته خواهند شد و منازلشان را ویران و به نوامیس‌شان تجاوز خواهند کرد. ولی امام از این تهدیدات نهراسید10. دولت درهای بسته مغازه‌ها در بازار را که به خاطر این واقعه تعظیل شده بودند، با گچ و آجر تیغه کشید. بعد از مدتی هم که قرار بر گشایش بازار شد ساواک اجازه نداد.11
*مقایسه اقدامات پهلوی اول و دوم
دلیل روی دادن هر دو حادثه به ماهیت آمرانه و ضد دینی نوسازی باز می‌گشت. این که در هر دو رویداد یک نهاد مذهبی درگیر واقعه میشود شاهدی بر دین ستیز بودن رژیم و اقداماتشان است. نوع مواجهه هر دو از به حاشیه بردن نیروهای مذهبی به ویژه روحانیت با زور حکایت دارد امّا در زمان محمدرضاشاه تأکید بیشتر بر نهاد روحانیت قرار گرفته است و به حاشیه بردن روحانیت آن هم با سربازگیری پی گرفته میشود.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.محسن صـدر، خاطرات صدر الاشراف، تهران، وحید، 1364،ص 328.
2.مـسعود کوهستانی‌نژاد، واقعه خراسان، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375،ص165.
3.سیما رائین، واقعه گوهرشاد بـه روایـت دیـگر، ، تهران: نشر رائین، 1379،صص 139 ـــ 140.
4.محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری، به کوشش غلامحسین میرزاصالح، تهران: کویر، 1379،صص83-85.
5.مـرکز اسـناد انـقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده وقایع مـسجد گـوهرشاد، شماره بازیابی 426، صص 5 ـــ8.
6.همان، شماره بازیابی 432، صص 66 ـ 68، 72 ـ 75 و 118.
7.همان، شماره بازیابی 428، صـص 110 ـــ 111.
8.واقعۀ کـشف حجاب؛ اسناد منتشرنشدۀ کشف حـجاب در عـصر رضا خان، تهران،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسـلامی و مـؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی،1371،اسناد شمارۀ 30،40،88 به تاریخهای آذر و دی 1314 و فروردین 1315.
9.قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک(فیضیه)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ج1،ص199.
10.احمد نجمی، روزواقعه درhttp://dowran.ir/show.php?id=62915193
11.سید حمید روحانی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376، ص254.
12.سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1386، ج1، ص189.
13.قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک(فیضیه)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ج2،ص156.
14.سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد، ج1، ص195.
15.حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381،ج1،ص424.
16.هدایت الله بهبودی، شرح اسم(زندگینامه آیت الله سید علی حسینی خامنه ای)، تهران:مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1391، صص 124-125.
*موسسه مطالعات تاریخ معاصر
تجدد آمرانه رضاشاهی
رضاشاه در طول دوران حکمرانی خود، برداشتی آمرانه از تجدد و نوسازی داشت که بدون شمولیت بر سپهر سیاست همه حوزه‌ها را در می‌نوردید. در این فرایند مجال هیچ گونه انتقادی نبود و تجدد رضاشاهی ابعادی دین ستیز می‌یافت. این امر به ویژه پس از برنامه رضاشاه برای تغییر پوشاک و کشف حجاب در سال 1314 تشدید شد.
کشف حجاب زنان که بر لبه تیز و تیغ جامعه مذهبی ایران جریان داشت در شهر مشهد، تقابل خونین واقعه گوهرشاد را رقم زد. شنبه 21 تیر 1314 اعتراض مردم مشهد در مسجد گوهرشاد با مواجه‌های سخت و خشن از سمت رژیم پاسخ داده شد. پس از آن، همه مقتولین و مجروحین در گودال‌ها دفن شدند و روز بعد اجازه ورود به مسجد را ندادند.1
*اقدامات رضاشاه
بعد از واقعه گوهرشاد، دستگیری گسترده‌ای رخ داد. یکی از افسران هنگ پیاده لشکر خراسان در خاطراتش از تفتیش عموم دستگیرشدگان می‌نویسد که البته برخی با پرداخت مبلغی پول آزاد می‌شدند. امّا افرادی هم توسط پلیس‌های تـأمینات بـه مـحبس شهربانی می‌رفتند و «شاهانه دباغی می‌شدند».2 عدّه زیادی از دستگیرشدگان از روحانیت و علمای برجسته مشهد نظیر آیت‌الله سید عبدالله شیرازی، آیت‌الله سید یـونس اردبـیلی... و نواب احتشام رضوی، بودند.3
رضاخان همچنین به تغییراتی در سطح رؤسای ادارات مشهد و آسـتان قـدس رضـوی پرداخت. عزل ریاست شهربانی مشهد، برکناری رؤسای ادارات و سرکشیک آستان قدس رضـوی و سپردن موقتی امور آستانه به نماینده مخصوص رضاخان از جمله این اقدامات بود.4
رضاشاه در اقدام دیگری «دیـوان حـرب بدوی» را توسط اداره محاکمات و دعاوی ارتش برای محاکمه عاملین قیام مسجد گـوهرشاد تشکیل داد. در این دیوان، پرونده 26 نـفر مـورد بررسی قرار گرفت. طبق رأی دیوان، 6 نفر تـبرئه و بـقیه از 6 ماه تا 3 سال زنـدان مـحکوم شدند.5 این رأی از سوی رژیم پذیرفته نشد. حتی برخی از اعضای صادرکننده این رأی نیز، محاکمه و به اخراج از مشاغل خود و تحمل چند سال زندان محکوم شدند.6بار دیگر دیوان حرب ثانوی این بار با انتخاب و تأیید تمام اعضا توسط رضاشاه ایجاد شد. ایـن دیـوان، علاوه بر محاکمه و صدور آرای شدید در مورد متهمین قیام گوهرشاد به محاکمه محاکمه‌گران دیوان حرب بدوی نیز پرداخت تا بتواند خرسندی و رضایت خاطر ملوکانه رضاشاه را فراهم نماید.7
سرکوب قیام گوهرشاد موجب شد تا میزان اختناق حاکم بر جامعه افزایش یابد ولی روحانیت به مثابه مـهمترین گـروه مـخالف کشف حجاب مانعی در این باره بودند چنانچه پس از آن در بخشنامه‌های دولتی اظهار می‌شد در صورتی که روحانیان اظهاراتی بر ضد کـشف حـجاب بیان کنند فوراً به‌وسیلۀ شهربانی دستگیر و مجازات شوند.8 این امر ادامه داشت تا زمانی که نسخه حکومت رضاشاهی پیچیده شد و پسر به جای پدر نشست.
تجدد آمرانه محمدرضاشاه
مدرنیزاسیون آمرانه محمدرضاشاه در فرایندی پرشتاب در عرصه‌های گوناگون غیر از سیاست پیاده شد. در ماه‌های پایانی سال ۱۳۴۱، «انقلاب سفید» از سوی شاه مطرح شد. این همان برنامه‌ای بود که پیش از آن تحت عناوین دیگر در بعضی کشورهای آمریکای لاتین توسط دولت‌های وابسته به آمریکا اجرا شده بود. امام خمینی(ره) با مطالعه مفاد آن، به اعتراض پرداختند و عید نوروز سال ۱۳۴۲ را در همین راستا تحریم و عزای عمومی اعلام کردند. این اعلام با حمایت و همراهی روحانیت و مراجع روبه‌رو شد. مخالفت علما برای شاه بسیار گران آمد. از این رو در آستانه عید نوروز مقابله جدی با روحانیت را در برنامه خود قرار داد و واقعه فیضیه را رقم زد. عمال رژیم دوم فروردین1342، هنگام برگزاری سوگواری شهادت امام جعفر صادق (ع) در فیضیه، مردم را مورد حمله و ضرب و شتم قرار دادند.
*مواجهه محمدرضاشاه
پس از این واقعه، فضای ترس و وحشت قم را فراگرفت. مأموران رژیم در هر معبری که طلبه‌ای را می‌یافتند، مورد ضرب و شتم قرار می‌دادند. حتی منازل مراجع تحت نظر بود و افرادی که به منزل امام می‌رفتند تفتیش بدنی می‌شدند.9 رژیم تلاش کرد تا با ترمیم مدرسه فیضیه و جلوگیری از اعتصابات مختلف، از عمق فاجعه بکاهد و بر آن سرپوش نهد. اسدالله علم نیز در همین راستا، طی مصاحبه‌ای واقعه فیضیه را به نزاعی میان روحانیون مخالف اصلاحات ارضی با دهقانان زائر در قم محدود کرد امّا عمق فاجعه مانع از تبلیغات دروغین رژیم گردید. علاوه بر این رئیس شهربانی از طرف شاه به منزل مراجع رفت و اخطار کرد در صورت اظهار هرگونه مخالفتی کشته خواهند شد و منازلشان را ویران و به نوامیس‌شان تجاوز خواهند کرد. ولی امام از این تهدیدات نهراسید10. دولت درهای بسته مغازه‌ها در بازار را که به خاطر این واقعه تعظیل شده بودند، با گچ و آجر تیغه کشید. بعد از مدتی هم که قرار بر گشایش بازار شد ساواک اجازه نداد.11
*مقایسه اقدامات پهلوی اول و دوم
دلیل روی دادن هر دو حادثه به ماهیت آمرانه و ضد دینی نوسازی باز می‌گشت. این که در هر دو رویداد یک نهاد مذهبی درگیر واقعه میشود شاهدی بر دین ستیز بودن رژیم و اقداماتشان است. نوع مواجهه هر دو از به حاشیه بردن نیروهای مذهبی به ویژه روحانیت با زور حکایت دارد امّا در زمان محمدرضاشاه تأکید بیشتر بر نهاد روحانیت قرار گرفته است و به حاشیه بردن روحانیت آن هم با سربازگیری پی گرفته میشود.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1.محسن صـدر، خاطرات صدر الاشراف، تهران، وحید، 1364،ص 328.
2.مـسعود کوهستانی‌نژاد، واقعه خراسان، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375،ص165.
3.سیما رائین، واقعه گوهرشاد بـه روایـت دیـگر، ، تهران: نشر رائین، 1379،صص 139 ـــ 140.
4.محمدعلی شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری، به کوشش غلامحسین میرزاصالح، تهران: کویر، 1379،صص83-85.
5.مـرکز اسـناد انـقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده وقایع مـسجد گـوهرشاد، شماره بازیابی 426، صص 5 ـــ8.
6.همان، شماره بازیابی 432، صص 66 ـ 68، 72 ـ 75 و 118.
7.همان، شماره بازیابی 428، صـص 110 ـــ 111.
8.واقعۀ کـشف حجاب؛ اسناد منتشرنشدۀ کشف حـجاب در عـصر رضا خان، تهران،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسـلامی و مـؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی،1371،اسناد شمارۀ 30،40،88 به تاریخهای آذر و دی 1314 و فروردین 1315.
9.قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک(فیضیه)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ج1،ص199.
10.احمد نجمی، روزواقعه درhttp://dowran.ir/show.php?id=62915193
11.سید حمید روحانی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، تهران:مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376، ص254.
12.سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1386، ج1، ص189.
13.قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک(فیضیه)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ج2،ص156.
14.سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد، ج1، ص195.
15.حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381،ج1،ص424.
16.هدایت الله بهبودی، شرح اسم(زندگینامه آیت الله سید علی حسینی خامنه ای)، تهران:مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1391، صص 124-125.
*موسسه مطالعات تاریخ معاصر
