به گزارش سرویس دفاع و امنیت مشرق، اگرچه ناوگان بالگردی نیروهای مسلح علی رغم تحریم ها و محدودیت های مختلف در دوران پس از انقلاب، توانسته با پشت سر گذاشتن دوران سخت جنگ تحمیلی، به نیازهای متنوع نیروهای مسلح و سایر نهادهای کشور همچون وزارت بهداشت نیز پاسخ مناسبی بدهد، اما ضرورت ارتقاء و بهینه سازی اجزاء مختلف آن با توجه به نوع تهدیدات و نیازهای کشور، طی سالهای اخیر بیش از هر زمانی احساس می شود.

طی سالجاری، تعدادی از دستاوردهای مهم هوانیروز در زمینه بهبود تجهیزات بالگردهای موجود، رونمایی شد که شامل تجهیز بالگردهای مختلف به سامانه های دید در شب، تجهیز بالگرد ترابری AB-۲۱۴ به راکت انداز و نیز تسلیح بالگرد کبرا به موشک شفق بوده و با توجه به اهمیت و ویژگی های خاص این دستاوردها، بررسی دقیق فنی و اطلاع از کم و کیف آنها، اهمیت خاصی خواهد داشت؛ خصوصا آنکه برخی از این دستاوردها، نیازهای اساسی و حیاتی بالگردهای تهاجمی کشورمان را برطرف ساخته است.

موشک شفق؛ راه حل اساسی برای مشکلی تاریخی

در ۱۲ خرداد ۱۳۹۳ و در حاشیه مراسم تحویل ۲۰ فروند بالگرد بازسازی و تعمیر شده توسط شرکت پشتیبانی و نوسازی بالگردهای ایران، برای اولین بار به طور رسمی موشکی جدید به نام شفق بر روی یک بالگرد کبرا نمایش داده و معرفی شد که در قالب پروژه ای به نام افتخار-۱ به ثمر رسیده بود. شفق، موشکی هوشمند است که با استفاده از جستجوگر IIR روی هدف خود قفل می‌کند و با برد ۸ تا ۱۰ کیلومتر، سرعت آن ۲ تا ۲.۷ ماخ است. بنا بر اطلاعات منتشر شده این موشک ۶۰ کیلوگرمی توانایی نفوذ ۱ تا ۱.۵ متر در انواع زره تانک و شناور را داشته و دقت اصابت آن ۳۰ سانتیمتر مربع در فاصله ۱۰ کیلومتر است.

از مهمترین مزیت‌های این موشک سهولت در به کار گیری و عدم نیاز به ایستایی بالگرد در مقابل هدف بوده که نشان دهنده قرار گیری آن در رده موشک‌های "شلیک کن و فراموش کن" است. با توجه به اطلاعات منتشر شده به نظر می‌رسد شفق یکی از اولین موشک‌های بومی باشد که از جستجوگر تصویری فروسرخ (IIR) استفاده می‌ کند. این نوع جستجوگر، قابلیت ردگیری اهداف زرهی و شناوری را از تمام زوایا دارد، از مقاومت نسبتا بالایی نسبت به اخلال(جمینگ) و فریب برخوردار بوده و حساسیت بسیار بهتری در تشخیص اهداف دارد. همچنین برخلاف جستجوگرهای اپتیکی مرئی که تنها در روز و شرایط آب و هوایی مساعد قابلیت فعالیت دارند، جستجوگر تصویری حرارتی در شب و شرایط نامساعد با درصدی کاهش برد توان عملیات دارد.

از این فناوری در سامانه‌های مختلفی با مأموریت‌های شناسایی، ردگیری اهداف، سامانه‌های کنترل آتش و حسگر موشک‌ها استفاده می‌شود. در موشک‌های بهره‌مند از جستجوگر تصویری فروسرخ، داده‌های تصویری حسگر از طریق خط ارتباط داده به سامانه پرتاب نیز منتقل می‌شود. از این نوع جستجوگر دستکم در یکی از پروژه‌های هدایت‌پذیر کردن راکت هایدرا-۷۰ (LOGIR) در دنیا نیز استفاده شده و موشک شفق و تجارب حاصل از آن می‌تواند مقدمه‌ای برای هدایت‌پذیر نمودن این راکت‌های پرکاربرد در ایران نیز باشد. با استفاده از یک پایگاه اطلاعات ذخیره شده در موشک می‌توان با بهره‌گیری از توانمندی‌های تحلیل تصویر، هوشمندی بالایی برای موشک در انتخاب اهداف و تغییر آنها به صورت خودکار (در صورت الزام در شرایط نبرد) هم فراهم کرد.

جستجوگرهای حرارتی تصویرساز که امروزه در دنیا ساخته شده اند قابلیت کشف پرنده های نسل پنجم که از نظر راداری پنهانکار هستند را نیز دارد. مثال بومی این ادعا، کشف و ردیابی پهپاد فوق پیشرفته آمریکایی RQ-۱۷۰ از دو سال قبل از فرود آوردن آن توسط گونه ای از سامانه های حرارتی ایرانی است.

جنگنده های پیشرفته تایفون، اف-۲۲ و اف-۳۵ در دید جستجوگرهای تصویرساز حرارتی

ردیابی RQ-۱۷۰ توسط سامانه های حرارتی ایران در سال ۱۳۸۸

سامانه هدایت بر اساس تصاویر و یا امواج فروسرخ یکی از انواع روش‌های مورد استفاده در نسل سوم هدایت در موشک‌های ضد زره یعنی هدایت به سبک «شلیک کن-فراموش کن» هستند. موشک آمریکایی هلفایر (مدل L) با هدایت راداری موج میلیمتری، جاولین با هدایت تصویری فروسرخ از جمله موشک‌های نسل سومی هستند که عملکرد "شلیک کن-فراموش کن" داشته و البته از جستجوگرهای متفاوتی استفاده می‌کنند.

در نسل اول هدایت موشک‌های ضد زره مانند مالیوتکا از روش «فرمان به خطِ دید دستی»، غیرخودکار یا MCLOS  (Manual Command to Line-Of-Sight) و در نسل دوم هدایت از روش «فرمان به خط دید نیمه خودکار» یا SACLOS (Semi-Automatic Command to Line-Of-Sight) استفاده می‌شود که موشک‌های تاو، میلان و حتی کورنت در این دسته قرار می گیرند. با روش شلیک کن-فراموش کن بالگرد از ردگیری هدف (و موشک) تا لحظه اصابت موشک بی‌نیاز شده که برای بقاپذیری آن در میدان نبرد بسیار مفید است. همچنین امکان درگیری با تعداد هدف بیشتری در بازه زمانی یکسان در مقایسه با استفاده از موشک‌های نسل دوم فراهم می‌شود.

این جستجوگرهای الکترواپتیکی و خصوصاً  نوع تصویری فروسرخ (IIR)  در زمره گونه‌های غیرفعال یا passive قرار می‌گیرد که بدون ایجاد هر گونه انتشاری اقدام به شناسایی و قفل روی اهداف می‌کند. این نوع جستجوگر، قابلیت ردگیری اهداف زرهی و شناوری را از تمام زوایا دارد، از مقاومت نسبتاً بالایی نسبت به اخلال(جمینگ) و فریب برخوردار بوده و حساسیت بسیار بهتری در تشخیص اهداف دارد. همچنین برخلاف جستجوگرهای اپتیکی مرئی که تنها در روز و شرایط آب و هوایی مساعد قابلیت فعالیت دارند جستجوگر تصویری حرارتی در شب و شرایط نامساعد با درصدی کاهش برد توان عملیات دارد.

کاملا پیدا است که شفق بر پایه موشک سطح به هوای "شهاب ثاقب" ساخته شده و این موشک نیز بر پایه کروتال‌های غنیمتی از عراق یا اف-ام-۸۰ های خریداری شده از چین تولید شده. شهاب ثاقب موشکی با جرم حدوداً ۸۴ کیلوگرم با ۱۳.۵ کیلوگرم سرجنگی ترکشی است که به واسطه پیشران سوخت جامد خود به بیشینه سرعت ۷۴۰ متر بر ثانیه می‌رسد. برد این موشک در حالت سطح به هوا به ۸.۸ تا ۱۱ کیلومتر در برابر اهداف مختلف می‌رسد.

موشک سطح به هوای شهاب ثاقب

شفق برای اولین بار در بازدید رئیس جمهور از دستاوردهای وزارت دفاع در حاشیه همایش مدیران ارشد این وزارتخانه در ۱۰ اسفند ۱۳۹۲ اما بدون ذکر نام و مشخصات مشاهده شد. این موشک در حالی در جایگاه زیر بدنه پهپاد رزمی کرار نصب شده بود که پوشش فلزی با دماغه پهن (Blunt) بخش جلویی آن را شکل داده و نوع حسگر آن قابل تشخیص نبود.

موشک شفق در بازدید رئیس جمهور

اما موشک نمایش داده شده زیر بال بالگرد کبرا دارای یک پوشش شفاف در بخش جلویی خود است که بخش فلزی را در بر گرفته. در خود این بخش فلزی نیز تغییراتی نسبت به قبل مشاهده می‌شود از جمله تفاوت شکل آن در ناحیه نزدیک به محل اتصال به بدنه موشک نسبت به نمونه دیده شده به همراه کرار و نیز ایجاد فضایی دریچه مانند، برای قرار گیری حسگر IIR در بخش جلویی آن. در زمان معرفی شفق در مراسم تحویل بالگردها، اطلاعاتی در باره پیکربندی نهایی موشک شفق منتشر نشد.

موشک شفق در بازدید ریاست جمهور از وزارت دفاع (تصویر بالا) و در مراسم تحویل بالگردها (تصویر پائین)

در نتیجه یکی از ابهامات مطرح شده پیرامون این موشک که از مقایسه آن با شهاب ثاقب ایجاد شد حذف شدن بالک‌های کنترلی موجود در دماغه شهاب ثاقب در شفق است. در واقع در دو مورد نمایش این موشک در سال های مختلف، این موشک بدون عملگرهای آیرودینامیکی برای کنترل پرواز به نمایش در آمد. شهاب ثاقب موشکی کانارد-کنترل است در حالی که با حذف این بخش در شفق و عدم مشاهده عملگرهای آیرودینامیکی در آن، نحوه کنترل این موشک برای تصحیح مسیر به مسئله ای مبهم تبدیل شد. امکان استفاده از کنترل بردار رانش (TVC) به دلیل زمان کوتاه سوزش موتور سوخت جامد این موشک و مدت زمان پرواز بیش از ۱۰ ثانیه‌ای آن (در صورت یکسان بودن مشخصات پیشران شفق با شهاب ثاقب) نیز منتفی به نظر می‌رسد.

تا اسفند ۱۳۹۶ که در فضای مجازی تصاویری از تجهیز موشک شفق به دو نوع جستجوگر دید در روز و تصویری حرارتی منتشر شد این ابهام پابرجا بود. در تصاویر منتشر شده جدید، علاوه بر مشاهده جستجوگرهای فوق که ساخت داخل هستند، همان بالک های کنترلی مورد استفاده در شهاب ثاقب، در شفق نیز مشاهده شد. در نتیجه به نظر می رسد پیکربندی فوق، آرایش نهایی مورد استفاده در شفق است.

شفق مجهز به جستجوگر اپتیکی دید مرئی

شفق مجهز به جستجوگر تصویرساز حرارتی

یکی از دو جستجوگر فوق که نمونه ای توسعه یافته مخصوص تسلیحات هواپایه است، RU۱۱۳ST نام دارد که یک جستجوگر دید در روز بوده که با بهره گیری از سامانه پردازش تصویر، پس از شناسایی و قفل روی هدف، تا لحظه اصابت داده های هدایتی مورد نیاز را برای بمب یا موشک تأمین می کند.

جستجوگر حرارتی تصویری RU۳۲۰ST (سمت چپ) در کنار جستجوگر تصویری مرئی RU۱۱۳ST (سمت راست)

نمونه حرارتی از این رده از جستجوگرها نیز با نام RU۳۲۰ST ساخته شده که از نوع تصویری حرارتی و غیرسرد شونده است و مانند نمونه قبلی روی موشک شفق نصب شده. این نمونه نیز مشابه نمونه دید در روز، قابلیت جستجو، شناسایی و قفل خودکار روی هدف را بر اساس بازتاب های حرارتی سطح جسم دارد. حسگر به کار رفته در آن دارای فناوری FPA یا Focal Plane Array است که امروزه در تمام سامانه های پیشرفته مورد استفاده قرار گرفته و می تواند تصاویری به خوبی دوربین های CCD ارائه دهد و البته نیاز به کار پردازشی بیشتری نسبت به جستجوگرهای تصویری حرارتی معمولی دارد.

جزئیات بیشتر پیرامون دو جستجوگر اپتیکی فوق در این گزارش ذکر شده است. یک نمونه از خانواده جستجوگرهای فوق با فناوری سرد شونده با نام RU-۵۱۸ST نیز ساخته شده که با توجه به این فناوری، توانایی بهتری در تشخیص تابش های فروسرخ از نمونه غیرسرد شونده دارد.

بالگرد کبرا مسلح به موشک شفق

سرعت بیشینه شفق بین ۲ تا ۲.۷ ماخ اعلام شده است. با توجه به تفاوت شکل دماغه شفق با شهاب ثاقب، کاهش سرعت بیشینه آن به میزان اعلام شده ۲ برابر سرعت صوت در مقایسه با سرعت ۲.۳ برای شهاب ثاقب، منطقی خواهد بود. شهاب ثاقب با برخورداری از شعاع دماغه بسیار کم که عملکرد آیرودینامیکی نزدیک به دماغه‌های نوک تیز دارد برای تولید کمترین میزان پسا طراحی شده اما دماغه پهن شفق که ناشی از فضای لازم و شکل جستجوگر است پسای بیشتری تولید می‌کند. بنا بر این با وجود کاهش وزنی حدود ۲۸.۵ درصدی شفق نسبت به شهاب ثاقب، کاهش سرعت بیشینه آن به ۲ ماخ قابل توجیه است. بیشترین سرعت ۲.۷ ماخ موشک شفق نیز می‌تواند مربوط به حالت شلیک آن از بیشترین ارتفاع و سرعت ممکن مثلاً با شلیک آن از پهپاد کرار باشد.

نکته مهم دیگر در مورد موشک شفق نوع و میزان سرجنگی آن است. سرجنگی ترکشی تقریباً ۱۴ کیلوگرمی شهاب ثاقب که با فرمان فیوز مادون قرمز عمل می‌کند برای انهدام اهداف هوایی طراحی شده اما با توجه به مأموریت متفاوت شفق که نفوذ در زره خودروهای زرهی مانند تانک و شناورها است نیاز به سرجنگی مخصوص و فیوز مناسب مانند خرج گود و فیوز تأخیری است. می توان این گمانه را مطرح کرد که متخصصان صنعت دفاعی کشور از سرجنگی های مخصوص ضد زره در موشک شفق برای ایجاد قابلیت نفوذ بالا در زره استفاده کرده باشند.

یکی از موارد مهم در پرونده موشک شفق به کار گیری آن روی پهپاد موتور جت و رزمی کرار است. شفق علاوه بر اولین نمایش خود که زیر بدنه کرار مشاهده شد، یک بار دیگر نیز به همراه پهپاد فوق نمایش داده شده که در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع در شهریور ۱۳۹۳ است. در این مورد در بازدید رئیس جمهور از این نمایشگاه در سوم شهریور این موشک به همراه پهپاد رهگیر کرار-۴ مشاهده شد که احتمال قابل استفاده بودن شفق را در نقش هوا به هوا یا توسعه یک نمونه هوا به هوا از آن را ایجاد می کند؛ سلاحی که برای تجهیز بالگرد تهاجمی کبرا نیز در مأموریت های دفاع از یگان های زمینی در برابر بالگردها و پهپادهای دشمن قطعاً کارساز خواهد بود. لازم به ذکر است که پیشتر تلاشهایی در هوانیروز برای تجهیز بالگرد کبرا به موشک سایدویندر شده بود.

موشک شفق زیر بال بالگرد کبرا

برد اعلام شده ۸ تا ۱۲ کیلومتری شفق امنیت بالایی برای هواگرد حامل آن در مقابل سامانه‌های پدافند هوایی توپخانه‌ای، موشک‌های دوش‌پرتاب و برخی از موشک‌های سطح به هوای برد کوتاه ایجاد می کند؛ خصوصا اینکه بالگرد حامل شفق برای هدفگیری و شلیک نیاز به انجام پرواز ایستایی نداشته و در حالت پرواز رو به جلو نیز به راحتی این موشک را به کار می گیرد. پیش از این برد موشک های ضد زره مرسوم در بالگرد کبرا در حدود ۴ کیلومتر بوده بنا بر این شفق توانایی حمله دورایستا برای این بالگرد را به میزان ۲ تا ۳ برابر افزایش می دهد. این در حالی است که تقریباً تمام موشک های ضدزره در دنیا نهایتاً دارای برد ۸ کیلومتر هستند.

سرعت بالای این موشک نیز مدت زمان پرواز آن را با توجه به بیشینه برد در حد مناسبی نگاه می‌دارد. موشک شفق گزینه مناسبی برای بالگردهای دریایی کشور مانند AB-۲۱۲ و شاهد ۲۸۵ سی و حتی بالگردهای AB-۲۱۴ هوانیروز نیز محسوب می شود. همانطور که قبلاً در معرفی تاریخچه عملیاتی بالگرد کبرا در ایران اشاره شده بود، در دوران جنگ تحمیلی به دلیل نیاز عملیاتی به یک موشک با برد دورایستایی و قدرت تخریب بالاتر از موشک های ضد زره، موشک هوا به سطح AGM-۶۵ ماوریک روی کبراهای کشورمان به کار گیری شده بود. امروزه موشک شفق نیز می تواند نقشی مشابه را در صورت تجهیز به سرجنگی قوی تر در محدوده برد ۱۰ کیلومتر ایفا کند.

مسلح سازی اسب کاری هوانیروز

نگاهی به خاطرات دوران جنگ تحمیلی ۸ ساله عراق علیه کشورمان چه در انتقال نیروها و تخلیه مجروحین در عملیات های بزرگ زمینی، تک های بالگردها به منظور از بین بردن یگان های زرهی، عملیات های جستجو و نجات و حتی اسکورت کشتی ها، نشان می دهد بالگرد ۲۱۴ حضور پررنگی داشته است. اما در آن زمان این بالگرد فاقد سلاح بوده و تنها در نقش پشتیبانی ظاهر می شد. در صورتی که مجهز بودن به سلاح می توانست کمک شایانی هم به اجرای مأموریت های خود این بالگرد و هم شرکت در عملیات تهاجمی کند.

تجهیز بالگرد ۲۱۴ به دو راکت انداز در هر سمت

امروزه هوانیروز با تجهیز این بالگردها به تیربار ۱۲.۷ میلیمتری تک لوله دشکا، راکت اندازهای ۷ فروندی هایدرا-۷۰ و نیز تیربار ۶ لوله چرخان اخگر گام مهمی در جهت تجهیز این بالگرد به سلاح برداشته که هم حفاظت از آن را بیشتر و هم بالگرد ۲۱۴ را به یار کمکی بالگردهای هجومی تبدیل می کند. در مراسم رونمایی از دستاوردهای هوانیروز، بالگرد ۲۱۴ مجهز به ۴ پرتابگر ۷ فروندی مشاهده شد که از نظر پایایی رزمی نیز قابل قبول است. البته تصاویری از تجهیز این بالگردها به دو پرتابگر ۱۹ فروندی در کنار ۲ پرتابگر ۷ فروندی نیز مشاهده شده است.

گام بعدی می تواند تجهیز این بالگرد به موشک های دوش پرتاب خانواده میثاق در نقش هوا به هوا و حتی تجهیز به موشک شفق باشد که با برد دورایستایی بالای خود می تواند مشارکت جدی تری برای بالگرد ۲۱۴ در عملیات تهاجمی رقم بزند ضمن اینکه از نظر وزنی هم موشک شفق هم رده با ۷ راکت هایدرا است.

سامانه دید در شب

از دیگر مشکلاتی که بالگردهای کشورمان در طول دوران جنگ و حتی تا سالها بعد با آن درگیر بودند، عدم قابلیت پرواز در شب با دید مستقیم بود. در واقع تنها در شرایط بسیار خاص و آن هم تنها با اتکا به تجهیزات داخل کابین امکان پرواز در شب برای بالگردها ممکن بود که آن هم ریسک بسیار بالایی داشت. با توسعه روزافزون سامانه های پایش الکترواپتیکی در کشورمان که نمونه های مختلف آنها روی پهپادهای کشور به کار رفته و امتحان خود را به خوبی پس داده اند، امکان تجهیز بالگردها نیز به این سامانه ها به منظور ایجاد دید مستقیم در شب و آب و هوای نامساعد فراهم شده و امروزه روند تجهیز بالگردهای مختلف رزمی و ترابری به این سامانه ها آغاز شده است. در واقع این سامانه ها می توانند علاوه بر دوربین های دید در شب نصب شونده روی سر خلبان، برای پرواز در شب به وی کمک کنند.

سامانه الکترواپتیکی نصب شده زیر دماغه بالگرد

با کمک این سامانه ها، بالگردهای کبرای فاقد قابلیت شلیک موشک (که تنها راکت و سلاح ۲۰ میلیمتری حمل می کردند) نیز می توانند توانایی شلیک موشک های نقطه زن را به دست آورند. به علاوه انجام مأموریت های شناسایی، تهاجمی و ترابری در عملیات نظامی و نیز تخلیه مجروحین در بلایای طبیعی نیز برای بالگردهای مختلف به کمک این سامانه ها ممکن می شود. این سامانه ها به صورت پایدار شده در دو درجه آزادی قابلیت حرکت داشته و تصاویر با کیفیتی برای استفاده خلبان ارائه می دهند. به گفته فرمانده هوانیروز ارتش، این سامانه ها در سال ۹۶ آزمایش های نهایی خود را با بیش از ۶۰ ساعت پرواز در شب پشت سر گذاشته و روی تعدادی از بالگردها نصب شده اند.

روند تجهیز ناوگان بالگردی کشور به دستاوردهای بومی در حوزه های مختلف با توجه به شرایط منطقه و گسترش گروه های تروریستی که عملیات مداوم یگان های بالگردی را طلب می کند در چند سال اخیر سرعت گرفته اما امید می رود که نگاه جامع تر، سرعت بیشتر و همکاری های بیش از پیش بین نیروهای مسلح به این امر شتاب دوچندان بدهد. در این صورت ارزش عملیاتی هر بالگرد ارتقاء یافته به مراتب بیشتر از قبل شده و تا حدودی جبران کمیت بالگردهای موجود را می نماید.