سرویس جهان مشرق - غائله «استعفا» ی محمدجواد ظریف [۱] ، وزیر خارجه کشورمان، خوش‌بختانه به همان سرعتی که شروع شده بود [۲] ، پایان یافت. با این حال، در همان چند ساعت هم علاوه بر داخل ایران [۳] ، واکنش‌های متفاوتی در سطح بین‌المللی به این خبر نشان داده شد. مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا تلاش کرد این خبر را بی‌اهمیت جلوه بدهد [۴] و گفت چه ظریف برود و چه بماند، سیاست آمریکا در قبال ایران تغییری نخواهد کرد [۵] . اعضای برجام عموماً بر ادامه حمایت از این توافق تأکید کردند و گفتند استعفای ظریف در این موضوع تغییر ایجاد نخواهد کرد [۶] . حتی نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی هم خودش را داخل آدم حساب کرد و به این خبر واکنش داد [۷] : «ظریف رفت. راحت شدیم. تا زمانی که من این‌جا هستم، ایران هرگز به سلاح‌های هسته‌ای دست پیدا نخواهد کرد [۸] .»

رسانه‌های مختلف بین‌المللی نیز به شکل گسترده‌ای خبر استعفای ظریف را مورد تحلیل و بررسی قرار دادند. این رسانه‌ها که نسبت به سیاستمداران غربی دستشان برای گمانه‌زنی در این‌باره بازتر بود، دلایل متفاوتی را هم برای این استعفا متصور شدند [۹] . مجله تایم آمریکا عجولانه، «لغزش توافق هسته‌ای» و در آستانه شکست قرار گرفتن برجام را دلیل استعفای ظریف دانست [۱۰] . برخی دیگر مانند روزنامه نیویورک‌تایمز [۱۱] ، روزنامه واشینگتن‌پست [۱۲] ، خبرگزاری فاکس‌نیوز [۱۳] ، روزنامه دیلی‌تلگراف [۱۴] ، خبرگزاری بی‌بی‌سی [۱۵] و بسیاری از محافل خبری دیگر، افزایش فشارهای داخلی بر دولت حسن روحانی را عامل تصمیم ظریف به کناره‌گیری از وزارت خارجه تلقی کردند. البته برخی تحلیل‌ها هم انتشار تصاویر سفر بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه به تهران را علت استعفای ظریف تشخیص دادند [۱۶] ، اما همان‌ها هم عموماً در پیش‌بینی پیامدهای این درخواست استعفا اشتباه کردند و مدعی شدند دولت و بلکه نظام ایران اکنون دچار بحرانی بزرگ شده است [۱۷] .

یکی از تحلیل‌هایی که درباره خبر استعفای ظریف در آمریکا منتشر شد، گزارش «آرین طباطبایی» کارشناس و محقق اندیشکده آمریکایی «سازمان رَند» بود که عنوان عجیبی هم برای آن انتخاب شده بود: «آیا زمان ظریف به سر آمده؟ [۱۸] » آن‌چه در ادامه می‌آید، ترجمه این گزارش فارن‌پالسی است که البته پیش از اعلام خبر رد درخواست استعفای ظریف توسط حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران نوشته شده است.

لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای غربی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.

برجام عامل صعود و سقوط ظریف

محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران اعلام کرده که پس از حدود شش سال، از سِمتش استعفا می‌کند. ظریف طی این مدت، یکی از مشهورترین و شناخته‌شده‌ترین سیاستمداران ایرانی، هم در داخل و هم در خارج از این کشور بوده است؛ همین واقعیت نیز به او کمک کرد تا سال ۲۰۱۵ موفقیت منحصربه‌فرد سیاست خارجی‌اش یعنی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را به دست بیاورد. با این وجود، همین توافق هم بود که موجب شد از چشم تندروهای ایران بیفتد و نهایتاً استعفا بدهد. هنوز معلوم نیست که آیا ظریف واقعاً جمع دیپلمات‌های ایران را ترک خواهد کرد یا این‌که آیت‌الله [سید] علی خامنه‌ای رهبر عالی این کشور، و حسن روحانی رئیس‌جمهور، او را مجبور خواهند کرد تا در دولت باقی بماند. با این وجود، این اعلام استعفا نشانگر درگیری‌های داخلی در حکومت است و می‌تواند نشانه‌ای از آشفتگی‌های شدید طی دو سال آخر دولت روحانی نیز باشد.

استعفای ظاهراً غیرمنتظره ظریف شاید ناظران ایرانی و خارجی را به یک اندازه غافل‌گیر کرده باشد، اما وزیر خارجه ایران پیش از این هم گزینه ترک دولت را در پایان دوره اول ریاست‌جمهوری روحانی در بهار سال ۲۰۱۶ در نظر داشت. آن زمان، ظریف اشاره کرده بود که فشار روی تیم او دارد تحمل‌ناپذیر می‌شود.

با همه این‌ها، به‌رغم فشار شدید از جانب تندروهایی که برجام را رد می‌کردند، ظریف و دست‌آورد منحصربه‌فردش از حمایت عموم و مراکز مهم قدرت برخوردار بودند. چنان‌که [آیت‌الله] خامنه‌ای و فرماندهان قدرتمند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اغلب اشاره می‌کردند، توافق هسته‌ای به هیچ وجه بی‌نقص نبود، اما حتی همین افراد هم توافق را پذیرفته بودند. با این حال، وقتی وعده‌های برجام درباره تخفیف‌های تحریمی عملی نشدند، [آیت‌الله] خامنه‌ای خیلی زود انتقاد آشکار از این توافق را آغاز کرد. وی کم‌کم به تندروها سیگنال داد که دیگر از ظریف و تیمش در مقابل انتقادها دفاع نخواهد کرد [؟!]. ظریف که هنوز در میان مردم محبوب بود، تمرکز خود را روی جایگاه بین‌المللی تهران و روابط اقتصادی ایران معطوف کرد.

توهم تیم ظریف درباره ترامپ

انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور در آمریکا در ماه نوامبر سال ۲۰۱۶ یک هندوانه دربسته بود. این تاجر جمهوری‌خواه در تبلیغات انتخاباتی توافق هسته‌ای را به باد انتقاد گرفته و قول داده بود پس از پیروزی در انتخابات آن را لغو کند. با این حال، اعضای تیم ظریف در گفت‌وگوهایی که من [آرین طباطبایی] با آن‌ها داشتم، می‌گفتند به اعتقاد آن‌ها ترامپ برای مذاکره با ایران آماده‌تر از نامزد دموکرات‌ها یعنی هیلاری کلینتون وزیر خارجه سابق آمریکا خواهد بود. اما پس از آن‌که ترامپ قدرت را به دست گرفت، خیلی زود مشخص شد که سرنوشت برجام در واشینگتن احتمالاً در معرض خطر قرار گرفته است. ترامپ ۸ می ۲۰۱۸ خروج آمریکا از این توافق‌نامه را اعلام کرد. تندروها این فرصت را برای تشدید حملات خود علیه ظریف و تیمش غنیمت شمردند. آن‌ها هشدار دادند: گروهی خائن، منافع ملی را قربانی [رابطه با] آمریکا کرده‌اند.

در عین حال، میانه‌روهای ایران به رهبری روحانی چشم‌های خود را به اروپا دوختند: بسیاری استدلال می‌کردند که هرچه باشد ما هیچ وقت انتظار نداشتیم که آمریکا روابط خود با ایران را به طور کامل اصلاح کند و خودمان هم به دنبال عادی‌سازی کامل روابط نبودیم. میانه‌روها صرفاً امیدوار بودند که روابط اقتصادی (و سیاسی) بهتری با اروپا برقرار شود. خروج آمریکا از توافق، اهرم قوی‌تری را در مذاکرات تهران با کشورهای اروپایی که مایل به حفظ برجام بودند، در اختیار ایران گذاشت.

در همین‌باره بخوانید:

›› آقای ظریف! دلتان را به اینستکس و اونستکس خوش نکنید

›› آقای ظریف! از چاله JCPOA به چاه SPV نیفتیم

›› اتاق جنگ آمریکا علیه ایران کجاست و در رأس آنچه کسانی هستند؟

با این وجود، شماری از چالش‌های داخلی، از جمله فساد و سوءمدیریت اقتصادی، مانع از احیای وضعیت اقتصادی ایران و برقراری روابط تجاری و بازرگانی با اروپا شد، اما روحانی قول داد این موانع را از سر راه بردارد. در چارچوب بخشی از همین تلاش‌ها، میانه‌روهای [حامی] روحانی قصد داشتند قوانینی را تصویب کنند که هدف آن‌ها تبعیت از استانداردهای شفافیت طبق تعریف «کارگروه اقدام مالی» بود؛ نهادی بین‌دولتی به منظور مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم [جزئیات بیش‌تر]. ظریف در مباحثه‌های داغ و بازی‌های چانه‌زنی داخلی [درباره پذیرش قوانین کارگروه اقدام مالی] به شدت از این اقدام حمایت می‌کرد؛ اقدامی که تندروها آن را امتیاز بزرگ دیگری می‌دیدند که وزیر خارجه کشور دارد به طرف مقابل می‌دهد. از دید تندروها برجام نشانگر غیرقابل‌اعتماد بودن آمریکا بود، اما ظریف ضعیف و طرف‌دار آمریکا این درس را نیاموخته بود.

در همین‌باره بخوانید:

›› استراتژی «ضدتروریسم» آمریکا و بلایی که ترامپ با FATF بر سر برجام می‌آورد

›› پیوستن به «کارگروه اقدام مالی» میخ آخر بر تابوت برجام است

›› تهدیدهای «کارگروه اقدام مالی» بدتر از تحریم‌های آمریکا

ظریف در جمع غربی‌ها خوش‌تر بود تا در میان انقلابی‌ها

ظریف بارها در جلسات دشواری در پارلمان ایران حاضر شد. وی گاهی حتی جنگنده [و پرخاشگر] هم بود. به نظر می‌رسید ظریف در جلسات گفت‌وگو با همتایان غربی‌اش یا حضور در مراسم‌های اندیشکده‌های آمریکایی راحت‌تر صحبت می‌کند تا در نشست با همتایان انقلابی‌اش. این‌گونه رفتارها فقط تنش‌ها و بی‌اعتمادی میان وزیر تحصیل‌کرده در آمریکا و تندروهای داخلی را تشدید می‌کرد.

حتی استعفای ظریف هم زمینه را برای تئوری توطئه فراهم کرد؛ شماری از صفحه‌های تندرو در رسانه‌های اجتماعی اشاره کردند که استعفای ظریف [تعمداً] هم‌زمان با سفر بشار اسد به تهران بوده است، جایی که رئیس‌جمهور سوریه هم با [آیت‌الله] خامنه‌ای و هم با روحانی دیدار کرد. این سفر مهم با این هدف انجام شده بود که پیروزی حکومت اسد در نابودی معارضان در سوریه را پس از اعلام خروج نیروهای آمریکا از منطقه تحکیم کند. تصاویر منتشرشده از این دیدارها به گونه‌ای طراحی شده بودند که روابط دو متحد را به نمایش بگذارند و جایگاه ایران به عنوان پشتیبان اصلی حکومت سوریه را به‌وضوح برجسته کنند. ظریف به این دیدارها دعوت نشده بود، که بار دیگر نشان می‌داد سرمایه سیاسی او (که عمدتاً صرف تضمین و حفظ برجام شده بود) تقریباً به طور کامل آب شده است. استعفای او موجب شد تا سفر اسد به تهران تحت‌الشعاع قرار بگیرد، چراکه توجه بین‌المللی به سوی او معطوف شد.

در همین‌باره بخوانید:

›› انعکاس بین‌المللی سفر بشار اسد به تهران / چرا همه سراغ حاج قاسم را می‌گیرند؟

›› تک‌خوانی ظریف در کنسرت ایران‌هراسی مونیخ

چنان‌که انتظار هم می‌رفت، واکنش‌ها به استعفای ظریف متفاوت بوده است و بازیگران اصلی هنوز در این‌باره اظهارنظر نکرده‌اند. باید منتظر ماند و دید آیا حکومت استعفای او را قبول می‌کند یا نه. در هر صورت، اعلام استعفای ظریف پیامدهای برای تصمیم‌گیرندگان آمریکایی دارد. مهم‌تر از همه، بسیاری خواهند پرسید که رفتن احتمالی ظریف چه معنایی می‌تواند برای برجام داشته باشد. اگرچه این توافق قطعاً بزرگ‌ترین و کارآمدترین پشتیبان خود در ایران را از دست خواهد داد، اما در حال حاضر [و کوتاه‌مدت] احتمالاً تغییری در آینده توافق ایجاد نخواهد شد. [آیت‌الله] خامنه‌ای و مراکز اصلی قدرت در ایران هم‌چنان برای ادامه اجرای توافق انگیزه دارند؛ اگرچه هم‌زمان دارند خودشان را برای فروپاشی احتمالی آن آماده می‌کنند و احتمالاً حتی قصد دارند محدودیت‌های آن [و انعطاف‌پذیری طرف‌های باقی‌مانده در برجام] را هم آزمایش کنند.

استعفای ظریف به اندازه دوران مسئولیتش جنجالی بود

تهران با در نظر گرفتن آینده دورتر احتمالاً قبل از هرگونه تصمیم‌گیری منتظر پایان دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ خواهد ماند تا بهتر بفهمد که چه کسی در آینده قدرت را در آمریکا به دست خواهد گرفت. با این حال، [در صورت استعفای ظریف] تلاش‌های اروپا در جهت همکاری با ایران احتمالاً آسیب خواهد دید، زیرا روابط شخصی میان ظریف و شخصیت‌های کلیدی اروپایی ممکن است از بین برود. درون ایران تندروها ممکن است استعفای ظریف را به معنای تسلیم او ببینند و این اتفاق را نشانه‌ای از قدرت جدیدشان تلقی کنند؛ قدرتی که می‌تواند آن‌ها را به سوی کسب کرسی‌های قدرت در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۲۰ و انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۱ پیش ببرد. هم‌چنین این افراد ممکن است تحولات جدید را فرصتی برای ریسِت کردن سیاست خارجی کشورشان از طریق استفاده از استعفای ظریف برای گرفتن امتیازات بیش‌تر از اروپا بدانند. با این وجود اگر به جای ظریف یکی از اعضای تیمش منصوب شود (یا استعفای او مورد قبول قرار نگیرد) تندروها ناامید خواهند شد.

تا این لحظه، استعفای ظریف به همان اندازه‌ای موجب جنجال‌آفرینی شده است که دوران مسئولیتش جنجالی بود؛ دورانی که مشخصه آن اقبال به غرب و در نتیجه ایجاد تنش در داخل بوده است. اگرچه تأثیر [و زلزله] استعفای او به احتمال زیاد به شدیدترین شکل در بروکسل و پایتخت‌های مهم اروپایی احساس خواهد شد، اما ممکن است تأثیر این اتفاق در تهران عمیق‌تر باشد، چون یکی از اولین پیروزی‌های مهم پس از خروج آمریکا از برجام را به نفع تندروهای ایران ثبت خواهد کرد.