سرویس جهان مشرق - در حالی که خبرهای بعضاً ضدونقیض درباره‌ی پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای بر سر احیای برجام منتشر می‌شود، یکی از سؤالات مهمی که باید پاسخ آن مشخص شود این است که اگر به هر دلیلی مذاکرات نهایتاً به نتیجه‌ی مدنظر منتهی نشد، چه اتفاقی خواهد افتاد. اخیراً برنامه‌ی «آینده‌ی ایران» در اندیشکده‌ی آمریکایی «شورای آتلانتیک» یک نشست مجازی برگزار کرد که موضوع آن این بود: آیا در صورت شکست مذاکرات هسته‌ای یک «نقشه‌ی ب» وجود دارد یا نه[۱]؟

تصویری از نشست مجازی اندیشکده‌ی آمریکایی «شورای آتلانتیک» با موضوع توافق هسته‌ای ایران با حضور (ساعت‌گرد از بالا سمت چپ) «مهسا روحی»، «باربارا اسلاوین»، «سینا عضدی»، «کلسی داونپورت» و «سیما شاین» [می‌توانید ویدیوی کامل این نشست را به زبان انگلیسی از این‌جا تماشا کنید.] (+)

مدیر این نشست «باربارا اسلاوین[۲]» مدیر برنامه‌ی آینده‌ی ایران بود و سخنرانان نشست عبارت بودند از «کلسی داونپورت[۳]» مدیر سیاست منع اشاعه‌ی هسته‌ای در «انجمن کنترل تسلیحاتی»، «مهسا روحی[۴]» عضو محقق «مرکز تحقیقات استراتژیک» در «مؤسسه‌ی مطالعات امنیت ملی» وابسته به دانشگاه دفاع ملی آمریکا، «سیما شاین[۵]» مدیر برنامه‌ی ایران در اندیشکده‌ی اسرائیلی «مؤسسه‌ی مطالعات امنیت ملی»، و «سینا عضدی[۶]» عضو غیرمستقر اندیشکده‌ی شورای آتلانتیک. آن‌چه در ادامه می‌خوانید، گزارش خلاصه‌شده‌ای از مهم‌ترین نکات مطرح‌شده در این نشست است.

دولت جو بایدن ماه ژانویه[ی سال قبل] وقتی روی کار آمد، خوش‌بین بود که بتواند «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» (برجام) را (که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا ماه می سال ۲۰۱۸، به‌رغم آن‌که ایرانی‌ها آن را نقض نکرده بودند، از آن خارج شد) احیا کند، و حتی به نسخه‌ای «بلندمدت‌تر و قدرتمندتر» از آن دست یابد. با این حال، اکنون این مسئله در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، چون دو طرف از اتفاق‌نظر فاصله‌ی زیادی دارند[۷]. از وقتی ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور محافظه‌کار ایران، سوگند یاد کرد، این کشور به‌سرعت غنی‌سازی اورانیوم را به سطوح نزدیک به درصدِ مورد نیاز برای ساخت بمب رسانده و همزمان دسترسی بازرسان بین‌المللی به برخی از تأسیسات خود را نیز محدود کرده است[۸]. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اخیراً گزارش داد که ایران غنی‌سازی اورانیوم با خلوص ۲۰ درصد را در یک سایت زیرزمینی (سایت غنی‌سازی سوخت فردو[۹]) آغاز کرده است که طبق مفاد قرارداد سال ۲۰۱۵، تنها باید برای تحقیق و توسعه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

برخی رسانه‌های آمریکایی با انتشار این تصویر ماهواره‌ای از تأسیسات هسته‌ای فوردو در ایران مدعی شده‌اند که تهران در حال توسعه‌ی بخش شمال غربی این تأسیسات است (+)

تصویر ماهواره‌ای از تأسیسات هسته‌ای فوردو که گفته می‌شود ایران پس از خروج آمریکا از برجام در حال توسعه‌ی آن است (+)

اسرائیل پس از تشکیل کابینه‌ی جدیدش به نخست‌وزیری نفتالی بنت، دست به یک کارزار دیپلماتیک برای متوقف کردن مذاکرات زده[۱۰] و همزمان علناً درباره‌ی استفاده از گزینه‌ی نظامی[۱۱] برای جلوگیری از دستیابی احتمالی ایران به سلاح هسته‌ای صحبت می‌کند. با این حال، در نشست شورای آتلانتیک، سیما شاین تأکید کرد که ابزارهای دیپلماتیک و اقتصادی بسیار ارجح هستند و گفت مواضع سخت مقامات اسرائیلی بیش‌تر به سیاست داخلی خودشان مربوط می‌شود تا منع اشاعه‌ی هسته‌ای. شاین می‌گوید: «به نظر من همه از چند سال سکون و آرام شدن اوضاع در خاورمیانه سود خواهند برد.»

نفتالی بنت (راست)، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، تلاش می‌کند جلوی تلاش‌های جو بایدن (چپ)، رئیس‌جمهور آمریکا، برای احیای احتمالی توافق هسته‌ای با ایران را بگیرد (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› ژنرال اسرائیلی: نمی‌توانیم برنامه هسته‌ای ایران را با ابزار نظامی ‌نابود کنیم

›› مقام سابق اطلاعات ارتش اسرائیل: نمی‌توانیم به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کنیم

اسرائیل طی چندین سال گذشته در تلاش برای کند کردن برنامه‌ی هسته‌ای ایران سیاست حمله‌ی سایبری، ترور هدفمند و خرابکاری را دنبال کرده است. تهران نیز با حمله‌ی سایبری به اسرائیل، حمله‌ی فیزیکی به نفتکش‌ها در خلیج فارس، و تسریع فعالیت‌های هسته‌ایش واکنش نشان داده است. با این حال، در صورتی که مذاکرات برجام شکست بخورد و ایران مصمم به دستیابی به سلاح هسته‌ای شود، شرایط ممکن است به یک جنگ همه‌جانبه تغییر کند یا دست‌کم شاهد درگیری‌های بیش‌تری در لبنان، سوریه و عراق باشیم.

شماری از نیروهای حزب‌الله زیر بنری با تصویر سید حسن نصرالله دبیرکل این حزب لبنانی و نوشته‌ای که می‌گوید: «اگر می‌دانستید [ظرفیت نظامی امروز ما چیست]... جنگ تموز [که در عرض ۳۳ روز در آن شکست خوردید] به نظرتان پیک‌نیک می‌آمد»؛ برخی ناظران اسرائیلی معتقدند موشک‌های نقطه‌زن حزب‌الله ممکن است تهدید بزرگ‌تری از برنامه‌ی هسته‌ای ایران برای اسرائیل باشند (+)

شاین تصریح می‌کند: «به اعتقاد من (گزینه‌ی نظامی) صرفاً آخرین راه‌حل است؛ نه راه‌حلی برای فردا یا سه ماه آینده.» وی اقداماتی مانند محکوم کردن ایران توسط شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اعمال تحریم‌های بیش‌تر را از جمله اقدامات محتمل‌تر برمی‌شمارد و می‌افزاید: «[در عین حال] اگر گزارش‌های اطلاعاتی نشان بدهند که ایران به سمت ساخت کلاهک‌های هسته‌ای رفته، بعید می‌دانم کسی در واشینگتن یا تل‌آویو بتواند آن‌ها را نادیده بگیرد.»

برنامه‌ی موشکی ایران یکی از موضوعاتی است که آمریکایی‌ها و طرف‌های اروپایی برجام به دنبال اضافه کردن آن به دستورکار برجام و احیای توافق هسته‌ای با تهران هستند؛ اگرچه نگرانی از موشک‌های ایران در حال حاضر صرفاً در حد یک «ادعا»ست، اما اگر مذاکرات به شکست بینجامد و هرگونه درگیری‌ای رخ دهد، اتفاقاً موشک‌های ایرانی می‌تواند موجبات نگرانی جدی و واقعی برخی از طرف‌ها را فراهم کند (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› آیا واقعاً «همه گزینه‌ها» روی میز است؟

ترور محسن فخری‌زاده، دانشمند کلیدی هسته‌ای ایران، در ماه نوامبر سال ۲۰۲۰ توسط اسرائیل، باعث شد مجلس ایران قانونی را تصویب کند که دولت این کشور را ملزم به غنی‌سازی تا سطوح بالاتر و محدود کردن دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأسیسات هسته‌ایش می‌کند[۱۲]. ایران از آن زمان تا کنون سانتریفیوژهای پیشرفته‌ای در تأسیساتش نصب کرده، ذخایر اورانیوم غنی‌شده‌اش را افزایش داده، و دانش هسته‌ای برگشت‌ناپذیری به دست آورده است.

کلسی داونپورت در نشست شورای آتلانتیک خاطرنشان کرد: «زمان گریز ایران [حداقل زمانی که تهران برای ساخت یک سلاح اتمی نیاز دارد] به سرعت در حال کاهش است. ترکیبِ افزایش غنی‌سازی تا ۲۰ و سپس ۶۰ درصد در سال ۲۰۲۰ و روشن کردن ماشین‌های [سانتریفیوژهای] پیشرفته، عاملی است که به‌شدت به کاهش این زمان گریز کمک کرده است.» داونپورت زمان مورد نیاز ایران برای دستیابی به میزان کافی مواد شکافت‌پذیر برای ساخت یک سلاح اتمی را در اواسط ماه نوامبر سال ۲۰۲۱ یک ماه ارزیابی کرد و گفت این مدت تا پایان سال ۲۰۲۱ به تنها چند هفته کاهش یافته است. وی البته خاطرنشان می‌کند که اگر ایران تصمیم بگیرد واقعاً به سمت ساخت سلاح‌های هسته‌ای برود، به یک یا دو سال دیگر نیاز دارد تا بتواند یک سلاح قابل‌استفاده بسازد.

میز مذاکرات مستقیم میان ایران و آمریکا پیش از امضای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵؛ آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها از سال‌ها قبل تا کنون بارها ادعا کرده‌اند که «زمان گریز» ایران به اندازه‌ی خطرناکی کوتاه شده است (+)

مهسا روحی نیز در این نشست گفت ضرورت دارد که جهان با راه‌حل‌های «خلاقانه» ایران را متقاعد کند که بازگشت به برجام برایش سود مادی خواهد برد، حتی اگر دولت بایدن نتواند تضمین کند که لغو تحریم‌ها در دولت بعدی آمریکا نیز ادامه خواهد داشت. روحی توضیح می‌دهد: «ایرانی‌ها می‌دانند که دولت [بایدن] نمی‌تواند درباره‌ی دولت بعدی تضمین بدهد، بنابراین آن‌چه دارند به آن فکر می‌کنند این است که در یک دوره‌ی سه‌ساله چه منافع ملموسی می‌توانند به دست بیاورند.»

«نخیر. جو بایدن مطلقاً هیچ اختیاری به موجب قانون اساسی ندارد که چنین تعهدی بدهد. تا وقتی توافق با ایران توسط مجلس سنا به عنوان یک معاهده تصویب نشود (که بایدن می‌داند نخواهد شد) صددرصد قطعی است که هر رئیس‌جمهور جمهوری‌خواهی در آینده، آن را پاره خواهد کرد. دوباره [مانند ترامپ].»؛ توئیت «تد کروز» سناتور جمهوری‌خواه ایالت تگزاس در واکنش به گزارشی درباره‌ی تعهد بایدن به عدم خروج مجدد آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران (+)

«حتی اگر برجام احیا هم بشود، با توجه به تهدید بازگشت تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۲۵ [در صورت روی کار آمدن یک جمهوری‌خواه] هیچ کمپانی غربی‌ای جرأت نمی‌کند یک سِنت در ایران سرمایه‌گذاری کند و هیچ بانک غربی‌ای اقدام به تأمین مالی هیچ معامله‌ای در ایران نمی‌کند. یک بار [خوردن فریبِ وعده‌ی برداشتن تحریم‌ها] کافی بود. ایرانی‌ها این را می‌دانند.» توئیت «ژرار آرو» سفیر سابق فرانسه در آمریکا (+)

از آن‌جایی که واشینگتن به دنبال تداوم فرآیند کاهش نیروهای نظامی‌اش در خاورمیانه و تمرکز بر چین است، بازگشت به برجام برای ثبات منطقه حیاتی است. سینا عضدی در نشست شورای آتلانتیک در همین‌باره خاطرنشان کرد: «توافق میان ایران و آمریکا به این معنی است که شما چشم‌انداز روشن‌تری برای ثبات در خاورمیانه متصور هستید، که موجب می‌شود آمریکا منابع بیش‌تری برای چرخش تمرکزش به سوی آسیا [و چین] در اختیار داشته باشد.» بن‌بست یا فروپاشی مطلق اقدامات دیپلماتیک می‌تواند آمریکا را به سمت یک «مسیر برخورد» با ایران بکشاند و کل منطقه را درگیر کند. همین مسئله ممکن است توضیح نشان که چرا کشورهایی مانند امارات که قبلاً نسبت به برجام بی‌علاقه بودند و حتی خروج آمریکا از آن را جشن گرفتند، اکنون به دنبال بهبود روابط با تهران هستند[۱۳].

در همین‌باره بخوانید:

›› ورای وعده‌ها و خط قرمزها؛ آیا می‌توان برجام را نجات داد؟