سرویس جهان مشرق - به‌رغم وعده‌های انتخاباتی جو بایدن درباره‌ی بازگشت به برجام و حل‌وفصل مسئله‌ی هسته‌ای ایران با استفاده از دیپلماسی، رئیس‌جمهور آمریکا اکنون می‌فهمد عمل به وعده‌هایش در واقع چه اندازه دشوار است. بایدن تصور می‌کرد با حفظ تحریم‌های دولت ترامپ به عنوان چماق و دادن وعده‌ی بازگشت به تعهدات برجامی‌اش به عنوان هویج، می‌تواند ایران را متقاعد کند تا ابتدا محدودیت‌های برجامی را درباره‌ی برنامه‌ی هسته‌ایش دوباره برقرار کند و سپس منتظر بماند تا واشینگتن به توافق هسته‌ای بازگردد. این در حالی است که این توهم رئیس‌جمهور آمریکا اکنون جای خود را به یک واقعیت تلخ داده است.

جو بایدن تصور می‌کرد با سیاست قدیمی چماق و هویج می‌تواند ایران را وادار کند تا اول به تعهدات برجامی‌اش بازگردد و سپس انتظار تخفیف در تحریم‌ها را داشته باشد (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› کارشناس استرالیایی: بایدن برای دستکاری برجام منتظر دولت بعدی ایران می‌ماند

›› سیاست‌های بایدن درباره‌ی ایران چه تفاوتی با سیاست‌های ترامپ خواهد داشت؟

با این حال، مسئله فقط این نیست. تحولات مختلف بین‌المللی طی شش سال گذشته، از زمان امضای توافق هسته‌ای تا امروز، متغیرهای زیادی را به ضرر احیای برجام تغییر داده‌اند. از تحولاتِ ظاهراً نامربوطی مانند شیوع بیماری کووید-۱۹ گرفته تا اتفاقاتی که مستقیماً روی توافق هسته‌ای تأثیرگذار هستند، مانند آغاز غنی‌سازی ۶۰ درصدی توسط ایران، پیش‌زمینه‌هایی را به‌کلی متحول کرده است که برجام در سال ۲۰۱۵ بر اساس آن‌ها امضا شد. به طور خاص، یکی از این تحولات مهم، تجربه‌ی تلخ دولت روحانی از اعتماد به آمریکا بود که اکنون دولت ایران حتی در صورت تمایل به تکرار آن، بعید است شرایط را برای انجام این کار فراهم ببیند.

دستگاه دیپلماسی دولت روحانی، بعد از شش سال، بالأخره به غیرقابل‌اعتماد بودن آمریکا، فارغ از این‌که چه کسی در این کشور رئیس‌جمهور است، پی برد؛ واقعیتی که از روز اول مذاکرات هسته‌ای بارها و بارها به دولت تذکر داده شده بود (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› ظریف و توهم اصالت دیپلماسی/ برجام هنوز برای دولت تجربه نشده

پایگاه اینترنتی روزنامه‌ی «هیل»، منتسب به کنگره‌ی آمریکا، اخیراً طی گزارشی در همین‌باره تحت عنوان «چرا بایدن نمی‌تواند زمان را درباره‌ی توافق هسته‌ای ایران به عقب برگرداند[۱]» توضیح داده است که چگونه تحولات داخلی ایران و آمریکا و همچنین تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای در خاورمیانه احتمالاً مانع از آن خواهد شد که دولت بایدن بتواند توافق هسته‌ای با ایران را احیا کند. آن‌چه در ادامه می‌خوانید، متن گزارش پایگاه اینترنتی هیل است.

لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای-اندیشکده‌ای بین‌المللی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش‌ لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.

جو بایدن در نقش کاندیدای ریاست‌جمهوری قولِ بازگشت «به توافق [هسته‌ای ایران] و استفاده از تعهد احیاشده‌یمان به دیپلماسی برای همکاری با متحدانمان به منظور تقویت و تمدید آن[۲]» را داد. این در حالی است که بایدن در نقش رئیس‌جمهور، به‌رغم برداشتن اولین گام‌ها در جهت عمل به این قولش[۳]، احتمالاً خواهد فهمید که این وعده به راحتی قابل‌تحقق نیست. نه‌تنها تمام ایرادهای اولیه‌ی این توافق‌نامه کماکان سر جای خود باقی هستند، بلکه مهم‌تر از آن، این توافق‌نامه در بستر ژئوپلتیکی بنیانگذاری شده بود که اکنون دیگر وجود ندارد.

چارچوبی که برجام، سال ۲۰۱۵ در دوره‌ی معاون اولی بایدن، در آن امضا شد با چارچوبی که امروز بایدن، به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، می‌گوید می‌خواهد به آن بازگردد، اصلاً قابل‌مقایسه نیست (+)

توافق‌نامه‌ی هسته‌ای که تحت عنوان «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» (برجام) شناخته می‌شود، با خنثی‌سازی یک بمب ساعتیِ بالقوه در حوزه‌ی سیاست خارجی (یعنی اشاعه‌ی هسته‌ای توسط ایران) از بروز یک جنگ منفور دیگر در خاورمیانه جلوگیری کرد. توافق مذکور، تا پیش از تصمیم پرزیدنت ترامپ برای خروج از آن در سال ۲۰۱۸، در میان افکار عمومی آمریکا[۴] نسبتاً محبوب بود[۵]. برجام، که یک موفقیت دیپلماتیک چندجانبه و نتیجه‌ی مذاکرات دقیق بود، دقیقاً نقطه‌ی عکس سیاست خارجی «اول، آمریکا» ی دولت ترامپ نیز محسوب می‌شد. اگرچه پیوستن دوباره به برجام ممکن است از نظر سیاسی [برای دولت بایدن] خوب باشد، اما از نظر سیاستی چنگی به دل نخواهد زد.

برجام هیچ‌وقت یک راه‌حل بلندمدت یا جامع برای چالش ایران نبود. هدفِ برجام محدود کردنِ مسیر ایران به سوی سلاح‌های هسته‌ای برای یک دوره‌ی ۱۰ تا ۱۵ ساله[۶] پس از امضای این توافق در سال ۲۰۱۶ بود؛ نه بستن این مسیر. این در حالی است که گذر زمان دیگر به نفع آمریکا نیست. به گفته‌ی آنتونی بلینکن، وزیر خارجه‌ی آمریکا، ایران فقط «چند هفته» با در اختیار داشتنِ مواد هسته‌ای کافی برای ساخت یک بمب فاصله دارد[۷].

بازدید رسانه‌ها و مقامات رسمی از رآکتور آب سنگین اراک در اواخر ماه دسامبر سال ۲۰۱۹؛ مقامات دولت بایدن برای احیای برجام بار دیگر به همان بهانه‌هایی متوسل شده‌اند که برای امضای این توافق در سال ۲۰۱۵ از آن‌ها استفاده کرده بودند (+)

علاوه بر این، برجام برنامه‌ی موشکی ایران را نیز، که به طور بالقوه می‌تواند ابزارِ حمل سلاح‌های هسته‌ای این کشور باشد، محدود نکرد؛ برنامه‌ای که حتی پس از امضای قرارداد دولت اوباما با تهران هم همچنان به پیشرفت خود ادامه داد[۸]. مهم‌تر از همه، توافق هسته‌ای شامل موضوع حمایت ایران از تروریسم نمی‌شد[۹]. این در حالی است که تروریسم ایران دقیقاً همان چیزی است که اخیراً تیتر اخبار را به خود اختصاص داده است؛ از حمله به نفتکش‌ها در تنگه‌ی هرمز[۱۰] گرفته تا هدف قرار دادن[۱۱] سفارت‌خانه‌های آمریکا[۱۲] و اسرائیل در سراسر جهان[۱۳]. اما حتی بدون در نظر گرفتن این مسائل هم، بسیاری از فرضیه‌های اساسیِ برجام در حال حاضر دیگر صحت ندارند.

یکی از نیروهای پلیس عراق در حال نگهبانی مقابل ساختمان سفارت آمریکا در بغداد؛ ادعای حمله یا نقشه‌ی ایران برای حمله به سفارت‌خانه‌های آمریکا، یکی از ادعاهایی بود که ترامپ برای توجیه عملیات ترور شهید سلیمانی از آن‌ها استفاده کرد، اما بلافاصله دروغ بودن آن‌ها افشا شد (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› «خلیج تونکینِ فقرا»؛ آیا مین‌گذاری در فجیره زیر سر آمریکایی‌هاست؟

◄ ایران عوض شده است: طبق نظرسنجی‌ها، پس از اقدام دولت ترامپ به خروج از برجام و اعمال تحریم‌های «فشار حداکثری»، حمایت افکار عمومی ایران از این توافق از ۸۵ درصد در ماه آگوست سال ۲۰۱۵ به ۴۲ درصد در ماه اکتبر سال ۲۰۱۹ سقوط کرد[۱۴]. همین نظرسنجی‌ها حاکی از بدبینی گسترده نسبت به اوضاع اقتصادی ایران نیز هستند. اگرچه به این نظرسنجی‌ها (مانند همه‌ی داده‌های جمع‌آوری‌شده درباره‌ی افکار عمومی در کشورهای استبدادی) باید به چشم تردید نگاه کرد، اما گرایش‌های عمومی نیز حاکی از آن است که حمایت ایرانی‌ها از توافق هسته‌ای دست‌کم تا اندازه‌ای مبنی بر منافع اقتصادیِ پیش‌بینی‌شده‌ای بود[۱۵] که هرگز محقق نشدند. جای تعجب ندارد که ایران از آمریکا خواسته به عنوان پیش‌شرط مذاکرات، تحریم‌ها را «بدون قیدوشرط[۱۶]» لغو کند؛ خواسته‌ای که دولت بایدن آن را رد کرده است[۱۷].

در همین‌باره بخوانید:

›› مجله‌ی آمریکایی: بایدن باید در بازگشت به برجام پیش‌قدم شود

›› اندیشکده‌ی آمریکایی: ایرانی‌ها دیگر دنبال توافق با غرب نیستند

›› گزارش اندیشکده‌ی آمریکایی از تقلای دولت روحانی برای دفاع از اصلی‌ترین دستاوردش

در عین حال، حتی اگر دولت بایدن تحریم‌ها را نیز لغو کند، باز هم ممکن است برای ایجاد نتایج اقتصادی ملموسی کافی نباشد که برای احیای اعتماد به توافق هسته‌ای ضرورت دارد. این احتمال که دولت آینده‌ی آمریکا ممکن است دوباره تحریم‌ها را علیه تهران اعمال کند، احتمالاً شرکت‌ها را از سرمایه‌گذاری در ایران منصرف می‌کند و تأثیر کوتاه‌مدت هرگونه تخفیفی در تحریم‌ها را محدود می‌نماید. علاوه بر این، ایران برنامه‌های اقتصادی خود را بر اساس رشد سالیانه‌ی ۸ درصدی تنظیم کرده است[۱۸]، در حالی که همه‌گیری کووید-۱۹ باعث شد تولید ناخالص داخلی این کشور ۶/۸ درصد سقوط کند؛ و صنعت فوق‌العاده مهم نفت ایران نیز بیش از ۳۸ درصد کوچک‌تر شده است. در این شرایط، احتمالاً مدتی طول خواهد کشید تا ایران به رونق مدنظرش بازگردد.

◄ خاورمیانه عوض شده است: «توافقات ابراهیم[۱۹]» [روند عادی‌سازی روابط برخی کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی] میان اسرائیل و چندین کشور سُنی عربی، به یک واقعیت دیرینه (اگرچه نانوشته) رسمیت بخشید: دیگر اختلاف اسرائیل و اعراب شکاف اصلی در منطقه نیست؛ شکاف اصلی اکنون میان ایران و بقیه‌ی کشورهای منطقه است. همین تحول به نوبه‌ی خود می‌تواند هر توافق هسته‌ای‌ای با ایران را در یک بافت جدید منطقه‌ای قرار دهد.

اگرچه اسرائیل و کشورهای سنی عربی مدت‌هاست دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای را تهدیدی موجودیتی[۲۰] تلقی می‌کنند و نسبت به توانایی برجام در مقابله با این تهدید تردید دارند[۲۱]، اما هیچ‌کدام از این کشورها عضو توافق اولیه نبودند، بلکه صرفاً توانستند مستقلاً در این‌باره ابراز نگرانی کنند. امروز، ائتلافی متحد از کشورهای خلیج [فارس] و اسرائیل وجود دارد[۲۲] که صدایشان در مخالفت از برجام[۲۳] روزبه‌روز بلندتر می‌شود[۲۴]. از جمله، رئیس ستاد ارتش اسرائیل طی یک سخنرانی تنها چند روز پس از مراسم تحلیف بایدن، هشداری متحیرکننده به دولت جدید آمریکا داد. وی بازگشت آمریکایی‌ها به برجام را «اشتباه» توصیف کرد و گفت اسرائیل دارد گزینه‌های نظامی‌اش را [علیه ایران] نوسازی می‌کند[۲۵].

(از چپ) «عبداللطیف بن رشید الزیانی» وزیر خارجه‌ی بحرین، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، و «عبدالله بن زاید آل نهیان» وزیر خارجه‌ی امارات،  در مراسم امضای «توافقات ابراهیم» و عادی‌سازی روابط امارات و بحرین با اسرائیل در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۰ در کاخ سفید؛ اگر سال ۲۰۱۵ عمدتاً رژیم صهیونیستی بود که با امضای توافق هسته‌ای مخالف بود، اکنون ائتلافی عربی-عبری است که با بازگشت آمریکا به برجام مخالفت می‌کند (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› موضع بایدن درباره‌ برجام را نتانیاهو تعیین می‌کند

›› اگر سلاح هسته‌ای برای اسرائیل خوب است برای ایران هم خوب است

◄ آمریکا عوض شده است: جلوگیری از اشاعه‌ی هسته‌ای توسط ایران شاید هرگز در رأس فهرست اولویت‌های هیچ‌کدام از دولت‌های آمریکا نبوده باشد، اما امروز، این هدف حتی در دسته‌ی اول [اولویت‌ها و] نگرانی‌های سیاستی واشینگتن نیز قرار نمی‌گیرد. دولت بایدن با مشکلات اضطراری بی‌شمار دیگری مواجه است: از کنترل همه‌گیری و ترمیم اقتصادِ ضربه‌دیده از کووید-۱۹ گرفته تا مقابله با افراط‌گرایی داخلی. حتی در میان نگرانی‌های سیاست خارجی دولت بایدن هم جلوگیری از دستیابی ایران به بمب هسته‌ای تحت‌الشعاع نگرانی‌های دیگری مانند مقابله با تغییرات اقلیمی[۲۶]، مقابله با ظهور چین[۲۷]، و جلوگیری از تلاش‌های روسیه برای بازسازی امپراتوری‌اش[۲۸] قرار می‌گیرد.

«جو بایدن» معاون اول رئیس‌جمهور وقت آمریکا در دیدار با «شی جین‌پینگ» رئیس‌جمهور چین، در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۵ در آمریکا؛ دولت بایدن در حوزه‌ی سیاست خارجی اولویت‌های مهم‌تری از حل‌وفصل مسئله‌ی هسته‌ای ایران در دستورکار خود دارد که مقابله با روسیه و چین از جمله‌ی آن‌هاست (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› دولت بایدن چه تفاوتی با دولت‌های قبلی آمریکا خواهد داشت؟

سقوط نسبی مسئله‌ی ایران در فهرست اولویت‌های در دستورکار آمریکا می‌تواند اثرات مخربی برای توافق هسته‌ای داشته باشد. اولاً، در حالی که ممکن است موضوعیت ایران برای آمریکا کاهش یافته باشد، کشورهایی که مخالف توافق هسته‌ای هستند همچنان مانند گذشته روی موضوع ایران متمرکز هستند؛ و این می‌تواند غلبه‌ی دولت بایدن بر این مقاومت‌ها را دشوارتر کند. دوماً و مهم‌تر، بازگشت به توافق هسته‌ای را احتمالاً باید در مقایسه با سایر اهداف اضطراری‌تر آمریکا سنجید. هم چین و هم روسیه از ایران حمایت[۲۹] و به آمریکا اصرار کرده‌اند بدون قیدوشرط به توافق بازگردد[۳۰]. هیچ‌کدام از این دو کشور اشتیاقی به گسترش دامنه‌ی موضوعات در توافق هسته‌ای برای رفع سایر نقاط ضعف آن نشان نداده‌اند[۳۱] و این یعنی اگر آمریکا می‌خواهد هر یک از این کشورها موضع خود در این‌باره را تغییر دهد، احتمالاً باید در ازای آن، امتیازی به آن‌ها ارائه کند.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در دیدار با رهبر ایران در تهران؛ تعمیق روابط ایران با روسیه و چین پس از خروج آمریکا از برجام یکی از گام‌های تقریباً برگشت‌ناپذیری است که بازگشت دولت بایدن به توافق هسته‌ای را دشوار می‌کند (+)

در همین‌باره بخوانید:

›› تفاوت ماهیتی سند همکاری ایران-چین با برجام

›› هزینه‌های پکن برای همکاری با تهران

›› توافق محرمانه‌ی ایران با روسیه برای صادرات نفت؟

مشهور است که می‌گویند هیچ‌وقت «نباید آخرین جنگ را کرد» [یعنی نباید آن‌گونه‌ای جنگید که زمینه یا توانی برای یک جنگ دیگر باقی نماند]، اما شاید توان گفت درباره‌ی «مذاکره بر سر آخرین توافق» نیز همین‌گونه است. قابل‌درک است که دولت بایدن بالأخره می‌خواهد زمان را به عقب برگرداند و به برجام بازگردد، اما حتی اگر این توافق، شش سال پیش وقتی برای امضای آن مذاکره می‌شد، هم راه‌حل درستی برای مسئله‌ی هسته‌ای ایران بود، باز هم در حال حاضر به احتمال زیاد هر توافقی باید با آن توافق اولیه تفاوت داشته باشد؛ نه‌تنها به دلیل این‌که برنامه‌ی هسته‌ای ایران متحول شده، بلکه به دلیل این‌که جهان نیز دچار تحول شده است.