گروه فرهنگ و هنر مشرق- ریحان که به آن «شاهسپرغم» و «تازبو»‌ هم می‌گویند، اصالتاً بومی ایران و افغانستان است و در حدود 500 سال پیش از هند به اروپا برده شد. ریحان گیاهی بهاره و یک ساله است که در آب و هوای معتدل و گرم و مرطوب می‌روید و به سرما و یخبندان حساس است. طول آن به 20 تا 60 سانتی متر و گاهی تا یک متر هم می‌رسد. گل‌های ریحان در ماه‌های مرداد یا شهریور به رنگ سفید، قرمز یا صورتی به شکل خوشه در انتهای ساقه‌ی ریحان می‌شوند و پس از چندی از همین گل‌های تخم ریحان به دست می‌آید. این تخم،‌ سیاه و ریز است.

*ائمه معصومین (ع) چه دیدگاهی دارند؟

علاوه بر توصیه‌های پزشکی در خصوص مصرف ریحان و خواص دارویی این سبزی خوشبو و احادیثی نیز از ائمه(ع) در رابطه با خواص ریحان ذکر شده که نشان از اهمیت این سبزی در رژیم غذایی‌ ما دارد. امام صادق (ع) درباره‌ی ریحان فرموده: «ریحان سبزی انبیاست و در آن هشت خاصیت وجود داد: هضم کننده است، رگ‌ها را باز می‌کند، بازدم را خوشبو می‌کند، به بدن بوی خوش می‌بخشد،‌ اشتها‌آور است،‌ درد را از بدن بیرون می‌برد،‌ بدن را از جذام در امان نگه می دارد و چون وارد معده شود در معده را به کلی از بین می‌برد.» امام کاظم(ع) نیز فرمود:‌ «ریحان مرض سل را از بین می‌برد»


*60 گونه‌ی معطر

اگر چه همه‌ی ما به طور معمول ریحان را در دو نوع سبز و بنفش می‌شناسیم اما ریحان گونه‌های مختلفی در دنیا دارد که به 60 گونه می‌رسد معروف‌ترین آنها ریحانی است که خود ما مورد استفاده قرار می‌دهیم ریحان مدیترانه‌ای معمولا به عنوان ریحان شیرین شناخته می‌شود و برگ‌هایش سبز روشن است، ریحان آسیایی ساقه‌های کرکی بنفش یا قرمز دارد و طعم آن شبیه میخک است ریحان لیمویی طعم لیمو می‌دهد و ریحان تایلندی که شبیه ریحان آسیایی است اما برگ‌های آن باریک‌تر، تیزتر و به رنگ سبز روشن بوده و عطری شیرین شبیه شیرین بیان دارد.

*محبوبیت در دنیا

ریحان گیاه خوش طعمی است که عطر و بوی آن شهرت جهانی دارد و از پرطرفدارترین سبزی‌ها در تمام دنیاست. بسیاری از مردم کشورهای مختلف دنیا از این گیاه به صورت خام و پخته استفاده می‌کنند تا تغذیه‌ی مطبوع‌تری داشته باشد. این گیاه هیچ گونه اثر زیان آوری ندارد و تمام بخش‌های آن مثل برگ،‌ گل و حتی ساقه‌ی آن قابل استفاده است. البته در گذشته، پزشکان به سختی اثر درمانی ریحان را قبول می‌کردند و بیشتر آنها عقیده داشتند ریحان گیاهی سمی و خطرناک است.

*خداحافظی با نفخ و سوزش معده

اگر دچار مشکلات گوارشی مانند نفخ، گاز معده،‌ سوزش و ترش کردن معده هستید می‌توانید به افشره‌ی خوراکی ریحان اعتماد کنید چرا که خوردن آن باعث ترشخ بیشتر شیره‌ی معده شده و مشکلات مربوط به عدم هضم غذا را رفع می‌کند. این گیاه معطر حاوی ترکیباتی است که برای کبد مفید است و باعث ترشح صفرا شده و به هضم بهتر چربی‌ها کمک می‌کند. کافی است دو قطره افشره‌ی خوراکی ریحان را با مقدار کمی عسل یا روغن زیتون مخلوط کنید. آن را در دهان بگذارید و بلافاصله قورت ندهید. البته حواستان باشد که مصرف افشره‌ی خوراکی ریحان نباید روزانه بیش از چهار قطره باشد. مصرف افشره‌های خوراکی برای خانم‌های باردار، شیرده و همچنین کودکان خوب نیست. کارشناسان طب سنتی معتقدند اگر افشره ی خوراکی ریحان را روی عضلات دردناک بمالید، به دلیل اینکه جریان خون را تنظیم می‌کند بدن تقویت شده و خستگی و درد عضلاتی را کاهش می‌دهد.

*داروخانه‌ی ویتامین‌ها و مواد معدنی

ریحان و ویتامین‌ها و املاح معدنی زیادی را در خود جا داده که هر یک از آنها در بدن نقش مهمی ایفا می‌کنند و کمبود آن زمینه‌ی بیمارهای مختلفی را فراهم می‌کند. بنابراین خوب است به جای اینکه از داروهای مکمل و تقویتی استفاده کنید این سبزی را در سبد مواد غذایی خود قرار دهید.

*کم کاری و بدون کلسترول

ریحان بدون کلسترول بوده و کالری بسیار کمی دارد اما در عین حال منبع بسیار غنی از بسیاری از مواد غذایی، املاح و ویتامین‌های ضروری است که برای سلامتی لازمند.

*روغن‌های مفید و ضد التهابی

برگ‌های ریحان حاوی روغن‌های اساسی مفیدی همچون اوژنول،‌ سیترونلول، لینالول،‌ سیترال، لیمونن و ترپینئول است که این ترکیبات تأثیرات ضد التهابی و آنتی باکتریال دارند.


*ویتامین  A

این ویتامین خاصیت آنتی اکسیدانی دارد و برای بینایی ضروری است و برای سلامت غشاء مخاطی و پوست لازم است. مصرف غذاهای طبیعی سرشار از  ویتامین A  از ابتلا به سرطان ریه و دهان جلوگیری می‌کند.

*ویتامین K

ویتامین کای موجود در ریحان برای فاکتورهای انعقادی خون ضروری است و با کمک به فرایند استخوان سازی، نقش مهمی را در استحکام استخوان‌ها ایفا می‌کند.

*املاح ضروری بدن

ریحان حاوی مقادیر مناسبی از املاح همچون پتاسیم،‌ منگنز،‌ مس و منیزیم است. پتاسیم یکی از اجزای مهم مایعات سلولی بدن است که به کنترل ضربان قلب و فشار خون کمک می‌کند. منگنز نیز به عنوان یک کوفاکتور برای آنزیم آنتی اکسیدانی سوپر اکسید دیسموتاز در بدن استفاده می‌شود.

*سرشار از آهن

برگ‌های ریحان منبع بسیار خوبی از آهن هستند. در هر 100 گرم ریحان تازه 17 میلی گرم آهن وجود دارد. حواسمان باشد آهن که یکی از اجزای تشکیل دهنده‌ی هموگلوبین است ظرفیت حمل اکسیژن خون را مشخص می‌کند.

*جلوگیری از پیری و بیماری

ریحان حاوی مقادیر بسیار بالایی از بتاکاروتن، ویتامین A، کریپتوزانتین، لوتئین و زاگزانتین است. این ترکیبات به عنوان جاذب محافظ در برابر رادیکال‌های آزاد مشتق از اکسیژن و گونه‌های فعال اکسیژن، نقش مهمی در جلوگیری از پیری و بیماری‌های مختلف دارند.

*محافظت از چشم

زاگزانتین ترکیب زرد رنگی است که به شکل انتخابی جذب لکه‌ی زرد شبکیه‌ی چشم و مانع رسیدن اشعه‌ی مضر ماوراء بنفش به شبکیه می‌شود. طبق تحقیقات،‌ گیاهان،‌ میوه‌ها و سبزیجاتی مثل ریحان سرشار از آنتی اکسیدان زاگزانتین هستند، از بیماری‌های چشمی که بیشتر در سالمندان دیده می‌شود جلوگیری می‌کنند.

*جلوگیری از آفات

ریحان دچارآفات کمی می‌شود اما گاهی آفتی عمومی مثل شته،‌ سوسک ککی و سوسک ژاپنی به آن می‌زند که می‌توانید با استفاده از شیلنگ باغبانی، شته‌ها را از روی ریحان بشویید. برای اینکه اجازه ندهید ریحان‌هایتان را سوسک ککی بخورد، آن را با پارچه‌ای نازک بپوشانید. اگر هم حلزون‌ها مشکل جوانه‌های جدیدتان هستند، استفاده از تکه‌ای مس می‌توانید مفید باشد.


*کاشت و پرورش آسان در خانه

زمان کاشت ریحان بعد از فصل سرما و یخبندان است تکثیر این سبزی به روش‌های بذر،‌ انتقال نشا و قلمه صورت می‌گیرد و می‌توانید ریحان را در باغچه‌ یا گلدانی مناسب کشت کنید. دانه‌ی ریحان باید از منبع معتبر فراهم شود تا از کیفیت لازم برخوردار بوده و به خوبی به ثمر بنشیند. ابتدا باید زمین را به خوبی مسطح، کلوخ‌ها را خرد کرده و محیطی یکنواخت ایجاد کنید. سپس دانه‌ها را در عمق چند سانتی‌متری خاک بکارید و هر روز آن را آبیاری کنید. خاک ریحان باید همواره در شرایطی گرم و مرطوب قرار داشته باشد. چند هفته‌ای برای به ثمر رسیدن ریجان زمان لازم دارید. وقتی ریحان‌هایتان به رشد مورد نظر رسیدند، می‌توانید برداشت را انجام دهید. ریحان را در انتهای روز برداشت کنید تا مدت طولانی‌تری تازه بماند.

*در یخچال نگذارید

اگر ریحان را در کیسه‌ای منفذدار و در دمای حدود 15.5 درجه‌ی سانتیگراد نگه دارید، بین 10 تا 14 روز سالم و تازه باقی می‌ماند. درست برعکس ریحان‌هایی که در یخچال نگه داشته می‌شوند و تنها دو تا سه روز دوام می‌آورند.

*ابراز علاقه

در مصر،‌ زنان گل‌های ریحان را در استراحتگاه افراد مورد علاقه‌شان می‌ریزند تا با این نماد شناخته شده، علاقه خود را بیشتر به فرد مورد نظر خود نشان دهند.

*نسخ‌های یک خطی

ریحان که به خاطر عطر و بوی منحصر به فرد آن به پرطرفردارترین سبزی در سر سفره‌های ایرانی تبدیل شده، خواص درمانی زیادی دارد که به همین سبب، بیش از پیش نزد مردم به محبوبیت رسیده.
اگر تخم ریحان را بکوبید و با صمغ عربی مخلوط کنید داروی خوبی برای درمان اسهال است.

خوردن برگ ریحان دستگاه هاضمه را تقویت می‌کند.

دمکرده‌ی دانه‌ی ریحان برای درمان ورم کلیه و عفونت‌های ادراری کاربرد دارد.

برگ ریحان اثر زیاد کنندگی شیر را دارد و مادران شیرده حتما باید از این گیاه استفاده کنند.

اگر گلدان ریحان را جلوی پنجره بگذارید،‌ حشرات و مگس را فراری می‌دهد و مانع ورود آنها به داخل خانه می‌شود.

دمکرده‌ی برگ ریحان ضد تشنج، ضد درد، تب بر،‌ مقوی و مدر است

جویدن برگ ریحان برای زخم‌های دهان مفید است.

اگر برگ ریحان را دم کنید و بخورید مانند مسکن عمل می‌کند. همچنین برای سر دردهای میگرنی و عصبی مفید است.

برگ ریحان درمان کنندهِ ناراحتی‌های حاصل از نیش حشرات است. کافی است محل گزش حشرات را با برگ ریحان ماساژ دهید تا خارش و دردتان برطرف شود.

نوشیدن یک فنجان دمکرده‌ی ریحان، نفخ و گاز معده را از بین می‌برد.

دمکرده‌ی برگ ریحان سرگیجه را برطرف می‌کند.

تخم ریحان برای رفع دل درد مفید است.